Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1858

Eligius de Organist, of de twee Neven; gevolgd door Peters, Episode uit eene Reis door Zwitserland. Te Rotterdam, bij G.W. van Belle. 1857. In gr. 8vo. 337 bl. f 2-20.
Bonifacius, of Waarheid en Dwaling. Middeleeuwsche Zedeschetsen, door J. Bohl, J.G.zn. Te Groningen, bij R.G.J. Sladoot. 1857. In gr. 8vo. 262 bl., met eene kopergavure. f 2-:

Wij voegen de aankondiging dezer beide werken bijeen, niet omdat wij vermoeden, dat de op den titel van ‘Bonifacius’ als Auteur genoemde Heer bohl ook de schrijver van ‘Eligius’ zou wezen; maar alleen omdat wij ze beiden beschouwen als bijdragen tot onze Roomsch-Katholieke belletrie. Had de Redactie

[p. 131]

van dit Tijdschrift, die zoo beleefd was, ons oordeel over de bovenstaande werken te vragen, ook aan ons de aankondiging van van der horst's ‘Kluizenaar van Overveen’ - in een der laatste Nommers der Vaderl. Letteroefeningen zoo gunstig vermeld - toevertrouwd, 't had ons genoegen gedaan, omdat wij na de lezing van laatstgenoemd werk den Katholieken in ons midden veelligt met eene letterkundige aanwinst in hunnen geest, hadden kunnen geluk wenschen, iets waartoe evenmin de lectuur van ‘Eligius’ als die van ‘Bonifacius’ ons algeheele vrijheid geeft.

Wij behooren tot diegenen, die gelooven, dat er bij de Katholieken in ons Vaderland behoefte bestaat aan eenige boekwerken, wier inhoud door de Kerk niet gewraakt kan worden, en die ook hun aanbieden, wat toch voor ieder beschaafd mensch behoefte is, uitspannings-lectuur, als ontspanning na meer ernstige bezigheden. Het getal van dergelijke reeds bestaande uitgaven is niet groot. Wanneer men naast de beide Katholieke Volks-Almanakken de vertaling van wiseman's ‘Fabiola’, het tijdschrift ‘De Toeschouwer’ en enkele bundels van alberdingk thijm, wijlen van nouhuys, bohl en een paar anderen voegt, dan hebt gij alles bijeen, wat b.v. de Katholieke leesgezelschappen in Noord-Brabant, meestal onder 't bestuur van den pastoor, hunnen leden kunnen aanbieden, welk klein getal meestal met de werken van conscience wordt aangevuld.

Waar wij dus het plan van den Rotterdamschen Uitgever van belle, om een periodiek werk, onder den titel van: ‘Encyclopédie - Lectuur voor nuttig en gezellig onderhoud - Tijdschrift voor Roomsch-Catholijken’, het licht te doen zien, volkomen zouden goedkeuren, daar aarzelen wij na de lezing van ‘Eligius’ en de ‘Episode uit de Reis naar Zwitserland’ ons zegel te hechten aan den titel, daar deze beide overdrukken aan genoemd tijdschrift ontleend zijn, en in allen opzigte den door den Uitgever gekozen titel: ‘Tijdschrift voor alle standen’, weêrspreken.

Voor alle standen, dus ook voor Protestanten, die, door den goedkoopen prijs en den verlokkenden titel aangemoedigd, zich deze ‘Encyclopédie’ misschien zullen aanschaffen, om in ‘Eligius’ zich op menig staaltje van Roomsche mystiekerij en maria-vergoding onthaald te zien, terwijl zij in ‘de Reis naar

[p. 132]

Zwitserland’ zich zullen kunnen vergasten aan de grofste en logenachtigste aantijgingen en beschuldigingen het Protestantisme en zijne belijders voor de voeten geworpen, en dit alles doorspekt met zinsneden, die de ‘soete liefelyckheid’ der maria-dienst moeten betoogen.

Wees eerlijk in alles en gij doet de zaak, die gij verdedigt, stellig voordeel. De Heer van belle had flink weg het kind bij zijn naam moeten noemen en moeten verkondigen, dat zijn Tijdschrift uitsluitend voor Roomsch-Katholieken bestemd was. Dan hadden wij vrede gehad met het geschrijf, dat hij zijnen lezers aanbiedt, en waar wij de uitspraken in het tweede verhaal alles behalve broederlijk en Christelijk zouden geacht hebben, daar hadden wij 't zwijgen bewaard, overtuigd, als wij zijn, dat ook menig product der Protestantsche pers den toets der Christelijke liefde en die eener verpligte verdraagzaamheid niet kan doorstaan.

Waar, uit hoofde van den algemeenen titel, de mogelijkheid echter bestaat, dat de ‘Encyclopédie’ in Protestantsche leesgezelschappen en Protestantsche gezinnen wordt binnengesmokkeld, daar achten wij 't onzen duren pligt onze geloofsgenooten tegen deze uitgave te waarschuwen.

Wat het eerste verhaal, ‘Eligius de Organist’, betreft, al erkennen wij gaarne, dat het niet zonder eenig talent geschreven is, 't geeft te veel bewijs van de vrucht te wezen eener bloot kerkelijke belijdenis, 't predikt te veel een dood en dor Christendom, zonder eenigen gloed, zonder eenige zelfstandigheid aan de zijde van den leek, 't is te veel het resultaat der meening, dat de Kerk alles kan, alles vermag, dat een zich vastklemmen aan half-Goden en bij-Goden van onberekenbaren invloed is op ons tijdelijk en eeuwig geluk, dan dat wij dit verhaal niet zouden mogen rekenen onder diegenen, waaraan Rome's Kerk gerust zijn zegel kan hechten, omdat het in geen enkel opzigt de verlichting of ontwikkeling onzer Katholieken zal bevorderen.

Daar het echter den andersdenkenden niet den minsten aanstoot kan geven, eerbiedigen wij de individuëele meening van den Auteur, wiens schrijftrant warm en levendig genoeg is om ons te doen gelooven, dat hij in deze bladen de resultaten zijner overtuiging nederlag.

Het tweede verhaal: ‘Peters. Episode uit eene reis naar

[p. 133]

Zwitserland’, is echter te partijdig geschreven, dan dat wij ons afkeurend oordeel niet door eenige aanhaling - veelligt vier of vijf uit honderd, die wij kunnen bijbrengen tot staving onzer opinie - zouden willen motiveren.

Het hoofd-idée dezer novelle is als volgt: Twee, door eene seminarie-opvoeding, half priesterlijk, half wereldlijk gevormde jongelieden van Catholijken huize begeven zich op reis naar Zwitserland, en vinden in hunnen gids peters een Protestant, die, door de afdwalingen zijner jeugd, de grenzen van het ongeloof is genaderd. Waar echter de gids zelf 't allermeest aan die afwijking zich moest schuldig achten, daar worden de Protestantsche belijdenis en de Protestantsche predikanten voor een goed deel als de oorzaken van den val des weinig ontwikkelden peters beschouwd. De bekeering van dezen tot het Katholieke geloof, benevens die van anderen, met wie zij door hem in aanraking komen, zal de schoonste en voor de kerk kostbare vrucht zijn van hun uitstapje. Alles moet medewerken tot dit doel; daarom wordt het ongeloof, als een eerste gevolg van het Protestantisme, met harde kleuren geteekend; de predikanten worden als zwendelaars, scheurmakers, eerzuchtigen, domooren, gierigaards afgeschilderd; een Engelsch Protestant wordt, als de type van het Protestantisme, in de belagchelijkste toestanden geplaatst en de meest belagchelijke uitdrukkingen hem in den mond gelegd. Kasteleins, die niet tot de Roomsche belijdenis behooren, zijn afzetters en schurken. Kortom, het geheel, dat met den terugkeer van peters en nog een paar anderen tot den schoot der H. Moederkerk besloten wordt, is de meest drieste en onbeschaamde philippica tegen andersdenkenden, van wier geloofsgronden de Auteur zelfs in de verte bewijst niets te begrijpen.

Eenige staaltjes mogen hier volgen.

Bl. 197. ‘O! ware peters Katholiek geweest; hij zou zich niet zoo geheel en al verlaten gevoelen; de biechtstoelen zouden hem indachtig doen zijn, wáár een vertrooster, een vriend, een broeder, een mensch of liever een God (??) te vinden, die met een enkel woord den in zijn hart heerschenden storm tot bedaren zou brengen; maar peters is protestant, of liever gezegd, hij is niets. Hij heeft sedert lang eene godsdienst verwaarloosd, welke, hem zonder steun in het midden der woestijn

[p. 134]

des levens aan zich zelven overlatende, hem volstrekt geen gezag aanbood, waarop hij kon vertrouwen.’

Bl. 200. ‘Er is niets naakter dan de protestantsche kerken: geene beelden, geene schilderijen, geene zinnebeelden; men zou haast zeggen, eene geplunderde kerk.’

Bl. 207. ‘Mijn God! welk eene kaalheid, welk eene dorheid! als ik eene godsdienst beleed zoo als de Protestantsche, zou ik ze spoedig in den steek laten.’

Bl. 237. ‘De heer miller, onze predikant, ziet gij, en niets dat komt bijna op hetzelfde neêr. Dat men elkander vermoorde, dat men twiste, juiche, zinge of weene, hij bemoeit zich met niets.’

Bl. 249. De beide reizigers bevinden zich in de woning eener zieke. - ‘Welke godsdienst belijdt zij,’ - vraagt een hunner.

- ‘De Protestantsche,’ - is het antwoord.

- ‘Heeft men den predikant gewaarschuwd?’

- ‘Ja, maar hij kan haar niet komen bezoeken, wijl zijne vrouw ook ziek is.’

Paul haalde met verontwaardiging de schouders op.

- ‘O zoo!... dank u wel, vrouwtje.’

Deze keerde naar de ziekekamer terug. Onze reizigers stonden elkander eene poos sprakeloos aan te staren.

- ‘Is het mogelijk!’ - riep paul uit, - ‘welk een afsterven, welk eene godsdienst!’

- ‘Al zou de predikant gekomen zijn, zijn bezoek zou tot niets nut geweest zijn, daar de Hervorming het laatste oliesel, zoowel als het Sacrament der boetvaardigheid verworpen heeft.’

Terwijl hij dit zeide schitterden gustaaf's oogen van eene edele verontwaardiging.

- ‘Dat is waar!...’

- ‘Als wij zelven haar eens over de eeuwigheid onderhielden.’

- ‘Helaas! hoe zal zij ons begrijpen?... Moeten wij haar dat kruis, hetwelk alles zoo welsprekend zegt, tusschen de handen of op de lippen gaan leggen?’

Paul antwoordde hierop eerst niets; maar na eene korte pauze rigtte hij het hoofd op, zijn gelaat begon van geestdrift te gloeijen, zijne oogen glinsterden.

- ‘Gustaaf!’ - riep hij uit, - ‘laat ons beginnen met de H. Maagd maria aan te roepen.’

[p. 135]

Maar genoeg; zoo gaat het immer crescendo, tot peters bekeering volkomen is.

Voor onze lezers voegen wij er niets meer bij; zij mogen zelf oordeelen. Den Uitgever waarschuwen wij bij een volgenden Jaargang den titel te wijzigen en daarop te vermelden: Tijdschrift voor Roomsch-Katholieken. Zijnen Redacteur, die uit den inhoud met geestelijke zaken zeer bekend blijkt, geven wij in bedenking, of het tegenwoordige opschrift, aan deze Encyclopedie toegevoegd, niet bewijst voor de mogelijkheid, dat de Roomsche propaganda tot bereiking van haar doel, zelfs middelen die niet strikt eerlijk zijn, gebruikt.

II. Wat de ‘Middeleeuwsche Zedeschetsen’ van den Heer bohl betreft, gaarne verklaart Ref., dat, al mist de levensbeschrijving van bonifacius alle kunstwaarde, al staat deze arbeid als letterkundig product verre beneden het talent waarmede de ‘Eligius’ werd geschreven, hij toch dit geschrift met meer vrijheid aan lezers uit alle standen, en dus van iedere Christelijke belijdenis, mag aanbevelen. 't Moge geschreven zijn in Katholieken geest, oorspronkelijk ook voor Katholieken bestemd wezen, 't leven van een der eerste christus-boden in ons Vaderland mag ook nog wel eens onder de aandacht der Protestanten gebragt worden, al gaf dan ook, zoo wij meenen, Ds. goudschaal, eenigen tijd geleden, eene zeer degelijke biographie van dezen martelaar in 't licht. Waar die arbeid in een Roomsch huisgezin wel contrabande zal wezen, daar kan deze uitgave in die leemte voorzien.

Bohl's boek moge in vele opzigten eene zonde heeten tegen de geschiedenis en de levenswijze van het tijdperk 't welk hij beschrijft, de behandeling van den Auteur moge verre beneden het onderwerp zijn gebleven, desniettemin prijzen wij gaarne den geest van gematigdheid, broederlijke liefde en zuiver Katholicisme, die in deze bladen doorstraalt, en waar wij van den gemoedelijken Katholiek gelooven, dat ook hij geen vrede zal hebben met een schotschrift, als met regt de ‘Episode uit eene Reis door Zwitserland’ mag heeten, daar vertrouwen wij, dat hij met ons des Heeren bohl's ‘Bonifacius’ eene kleine aanwinst zal rekenen voor de tot heden slechts mager voorziene uitspannings-lectuur der Katholieken.

o.
l-e.