Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1858

Beeldspraak der Natuur. Een Volksdagboek. Vrij bewerkt naar Christian Scriver, door Elise. Te Schiedam, bij H.A.M. Roelants. 1857. In gr. 8vo. XII, 361 en XI bl. f 1-40; geb. in linnen band f 1-80.

De recensie van een boek, dat van de hand eener vrouw afkomstig is, heeft altijd iets moeijelijks, vooral wanneer de Schrijfster reeds een zoo beroemden naam heeft verworven, als elise bij onze landgenooten bezit. Men is reeds bij het openen van het werk gunstig voor haar gestemd, en bij elke vlek, die men ontdekken mogt, is men zoo ligt geneigd, die te bedekken met den mantel der - toegevendheid. Zoo wordt de kritiek aan banden gelegd; zij wordt eene gevangene, eene slavin, zij, wier bestemming het is meesteresse en koningin te wezen. Bij de aankondiging van bovengenoemd werk is echter dat gevaar minder te duchten, omdat wij hier niet zoozeer den arbeid van elise, eene nog levende vrouw, als wel den arbeid van scriver, een reeds bijna twee eeuwen geleden ontslapen man, voor ons hebben. Scriver toch leefde van 1629 tot 1693. Hij was predikant eerst te Maagdeburg,

[p. 118]

daarna te Quedlinburg. Door sommigen wordt hij op ééne lijn gesteld met arndt, spener en francke. Althans hij was van eene zelfde geestes-rigting als deze. Vooral met de geschriften van arndt was hij bijzonder ingenomen en vertrouwd. Toen men hem op zijn krank- en sterfbed - zoo verhaalt ons elise - uit de gebeden van arndt had voorgelezen, en hem toewenschte, dat de vertroostingen hem bijblijven mogten, antwoordde hij: die wil ik medenemen.

Onder de geschriften, door scriver achtergelaten, komt eene eerste plaats toe aan het werk, getiteld: Gottholds zufällige Andachten. Dit werk beleefde niet minder dan 19 uitgaven, en is in den laatsten tijd op nieuw in het licht verschenen, hervormd naar de tegenwoordige taal en met den titel: Gottholds Gelegenheits- und Gleichnissandachten oder erbauliche Parabeln. Hiervan is de ‘Beeldspraak der Natuur’ eene vrije bewerking. In hoeverre het oorspronkelijke gevolgd is, kunnen wij niet beoordeelen, maar wij vermoeden, dat de vrijheid van bewerking meer in den vorm, dan in den inhoud gelegen is.

Het boek bevat korte overdenkingen op elken dag van het jaar. Het denkbeeld, daaraan ten grondslag liggende, is, dat voor den opmerkzamen Christen al wat hij ziet en hoort om zich heen, spraak en taal heeft, en hem opleidt tot zelfonderzoek en tot verheffing der gedachten naar boven. De Duitsche gotthold, die door elise theophilus is genoemd, wordt overal sprekende ingevoerd, en ontleent zijne opmerkingen en vermaningen aan de meest onderscheidene zaken en gebeurtenissen. Zoo dragen de eerste overdenkingen ten opschrift: De Wijzerplaten, De Sneeuwbal, Het verkleumde Kind, Het Kolenvuur, De Sneeuw, enz. Reeds bij eene lezing der opschriften van de reeks dezer overdenkingen komt de titel der Hollandsche bewerking ons minder juist gekozen voor, dan de oorspronkelijke titel. Eene menigte onderwerpen worden hier behandeld, die volstrekt geene beeldspraak der natuur mogen heeten. Wij noemen alleen ten voorbeeld, uit den alphabetischen inhoud: De onwillige Aalmoes, De vervaardiging van het Afbeeldsel, Het Altaar, Het Heilig Avondmaal, De Bedelaar, De Begrafenis, De kleine Beker, De Beschonkene, enz. enz. Wanneer wij op deze wijze voortgingen, dan zou het blijken, dat slechts het kleinste gedeelte der onderwerpen in den eigenlijken zin aan de natuur is ontleend. Wat den inhoud der

[p. 119]

overdenkingen zelve betreft, hieronder zijn enkelen, die wij als schoone edelgesteenten eene eereplaats in dit rijke snoer zouden aanwijzen, die wel verdienen onder de oogen ook van onze landgenooten te komen, en in veler hart te worden geschreven. Maar niet weinigen zijn er onder, die ons uiterst gezocht voorkomen, en die daardoor hunne kracht zullen missen.

Zoo wordt op den 3^den Januarij verhaald, hoe een kind, dat buiten aan het spelen was geweest, met handjes paarsch en blaauw van de koude, zich begon te warmen aan het vuur, en nu in den beginne een pijnlijk gevoel ondervond. Hierbij maakt de wijze theophilus nu deze opmerking: ‘Even als het kinderen gaat, die, al spelende, niet denken aan de koude, noch aan de smarten, die daarop volgen, zoo gaat het ook ons volwassenen, als wij de dwaasheid der wereld nadartelen, ons laten bekoren door hare lusten, terwijl wij de tijdelijke en eeuwige straffen vergeten, die daarop volgen’ enz. - Ik bid u, lezer! welk een onderwerp voor moraal? en hoe onjuist is de blik van theophilus op het gedrag van dit kind! Zeker heeft hij geene kinderen gehad; anders zou hij het nooit in hen veroordeeld, maar altijd aangemoedigd hebben, in de koude te spelen; wat is beter voor de gezondheid? maar hiervoor zou hij hebben gezorgd, dat zijne kinderen niet terstond, als zij van buiten kwamen, naar den haard liepen, om zich te warmen, omdat zij dan wel eens winterhanden konden krijgen. Haast komen wij in verzoeking, uit de handelwijs van theophilus eene vermaning te ontleenen, tegen hem zelven gerigt.

Nog veel luider verheffen wij onze stem tegen het Hoofdstuk: De Papiermolen (11 Jan.), omdat hier ongerijmdheden worden verkondigd. Bij het beschouwen der werkzaamheid van den papiermolen herinnert theophilus zich de opstanding (n.b.) van zijn sterfelijk ligchaam. ‘Ik weet niet’ - zegt hij - ‘of het, indien de ziel er van gescheiden zal zijn, veel beter zal wezen dan een oude verscheurde lap; daarom wordt het ook in de aarde begraven, waar het, van de wormen doorknaagd, tot stof en asch wordt. Maar als de mensch door zijne kunst uit afzigtelijke lompen iets bereiden kan, dat zoo zuiver, zoo rein, zoo nuttig is, zou God dan door zijne magt mijn vernederd ligchaam niet uit de aarde doen verrijzen, en het verheerlijken, zoodat het aan het verheerlijkte ligchaam

[p. 120]

van mijnen Heer jezus gelijkvormig worde?’ - Zulke theorieën waren goed voor de 17^de eeuw; zij behoeven in onze dagen niet meer te worden opgerakeld, om nieuwe aanleiding tot spotternij te geven aan den onkundigen ongeloovige.

Wij vergenoegen ons met deze twee staaltjes, die, zooals elke opmerkzame lezer van het boek mij zal moeten toestemmen, nog met een aanmerkelijk getal van dezelfde soort zouden kunnen vermeerderd worden. Wij betreuren het daarom, dat de begaafde Schrijfster, door hare ingenomenheid met scriver verleid, ons alles gegeven heeft, wat hij gaf, en niet liever eene bloemlezing uit deze Parabelen aan het Hollandsch publiek heeft geschonken. Dan zou haar arbeid zeker met meer dankzegging dan nu ontvangen worden. Tevens zouden wij dan in hare plaats den persoon van theophilus op de eene of andere wijze hebben verwijderd. Ons althans kan die wijze man, die telkens op nieuw voor ons staat met zijne lessen en vermaningen, niet behagen. - Ons oordeel, zooals blijkt, eer ongunstig dan gunstig, werd, naar wij meenen, reeds door het publiek uitgesproken, dat naar dit werk van elise veel minder gretig de hand heeft uitgestrekt, dan naar andere vruchten van haren eigen geest. En hier rigten wij ons tot den Uitgever met eene bijzondere grieve tegen hem. Uiterlijk schijnt het, als hebben wij hier een nieuwen druk voor ons van de Beeldspraak der Natuur. Met groote letters staat op den titel Volksuitgave. Bezien wij echter dien titel naauwkeuriger, en vergelijken wij het papier met dat van het boek zelf, dan ontdekken wij eene verraderlijke ongelijkheid in kleur en gehalte, waardoor wij op het vermoeden zouden komen (indien ooit zulke misdaden door onze uitgevers werden gepleegd), dat met dien titel aan het goede publiek zand in de oogen wordt gestrooid, en wij hier de oude oplage voor ons hebben, die ongelukkig wat ruim was voor den geringen aftrek van het werk. - Deze laatste opmerking laten wij ter beoordeeling aan des Uitgevers geweten over, en hopen, dat de Schrijfster van Hermine ons voortaan alleen op de vruchten van hare eigen pen en niet op vertalingen onthale.

-r-