Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

Neêrlands Opstand tegen Spanje, in zijne beginselen, aard en strekking geschetst (1564-1567), door Joh^s. van Vloten. Te

[p. 411]

Haarlem, bij de Erven F. Bohn. 1856. In gr. 8vo. VIII en 208 bl. f 2-:

Een nieuw boek over Neêrlands worsteling tegen Spanje, waarover door inboorlingen en vreemden, door vrienden en vijanden reeds zoo veel geschreven is! Is de stof in drie eeuwen niet uitgeput? Zijn de gebeurtenissen dier dagen niet van alle kanten beschouwd, en is over de karakters en bedoelingen van wie er eene rol in speelden, niet het vereischte licht verspreid? De Hoogleeraar van vloten gelooft dit, blijkens de uitgave van deze oorspronkelijk in Voorlezingen gehouden Stukken, niet, en wij deelen in zijn gevoelen. Veel is er opgehelderd, menig feit is tot klaarheid gebragt, vroeger te hoog opgevijzelde of te laag gestelde en voorbijgeziene personen hebben de hun toekomende plaats ingenomen, en de sluijer die de beginselen en het streven van de hoofden der partijen bedekte, is voor een groot deel opgeligt. Maar er blijft nog werk over, om den aard en de beginselen van het gewigtigst tijdperk onzer Geschiedenis, de eigenlijke strekking van den opstand, den zamenhang der gebeurtenissen, het deel dat het volk aan de worsteling nam, en wat in het verborgen bearbeid en voorbereid werd, benevens de drijfveêren van daden, die met de overige handelingen derzelfde personen in schijnbaren tweestrijd waren, wel te doen kennen. De Schrijver heeft daaraan in deze, ook uit voorheen niet ontslotene bronnen geputte, zes Hoofdstukken zijne zorg besteed. Moest hij, uit den aard der zaak, beroemde voorgangers nu en dan ontmoeten, hij bewandelt toch zelfstandig zijn weg, slaat een helderen blik in de gebeurtenissen, en spreekt onverholen zijne meening uit. Terwijl egmond, hoorne, brederode, lodewijk van nassau, en wie zich toen beroemd of berucht gemaakt hebben, meer op den achtergrond verschijnen - ook de Koning neemt eene betrekkelijk kleine plaats in - wordt de aandacht bijzonder gevestigd op drie personen, die geacht mogen worden in bovengenoemde jaren eenen overwegenden invloed gehad te hebben: den Kardinaal granvelle, de Hertogin van parma, en den Prins van oranje.

Ongunstig is het oordeel over den eersten. Hij zocht wel niet, gelijk het volk hem nagaf, uit kwaadaardigen moedwil of haat alle staats- en gewetensvrijheid te verstikken; maar

[p. 412]

van verhevener gevoelens verstoken, en van machiavelli's leeringen doortrokken, streefde hij naar eene absolutistische eenheid in Staat en Kerk, waaruit, naar zijn gevoelen, de rust des lands (eene rust des doods) en de welstand van het volk zouden voortvloeijen, maar waartoe ongelukkig ook alle plaatselijke en gewestelijke vrijheden en voorregten moesten vernietigd, en een verketterende geloofsdwang ingevoerd en met geweld moest gehandhaafd worden. - De Landvoogdes margaretha, gematigder en ter gepaster tijd wetende toe te geven, was toch in den grond der zaak met filips en granvelle eensgezind in regeringsbeginselen en bedoelingen. Nederlandsche van geboorte was zij geheel on-Nederlandsch van opleiding en inborst. ‘Hare eerste, schijnbaar zoo geheel Nederlandsche houding; haar samenstemmen met de Nederlandsche Heeren; haar verzet tegen de dweepzieke ontwerpen des Konings, haar gemakkelijk vallen, zoo lang zij daarbij slechts ontkennend behoefde te werk te gaan, met Edelen en bevolking alle heftigheid misprijzen, allen overdreven geloofsdwang wraken kon. Zij kon die misbillijking van 's Konings handelwijze ten dezen zelfs zoo verre uitstrekken, dat zij, gelijk in haren brief van 9 Januarij 1566, haren wensch deed kennen, om liever van het bestuur ontslagen te worden. Geheel iets anders echter werd het, wanneer zij niet slechts ontkennend misprijzen meer, maar ook aan de stellige behoeften van land en volk aan volkomen gewetensvrijheid, aan vrijwaring voor allen Staats- of Kerkdwang, voldoening verschaffen moest. Dan zou het blijken, dat zij, zoo min als haar Koninklijke broeder, den Nederlandschen volksaard vatten, de Nederlandsche behoeften peilen kon.’ Geheel anders luidt het oordeel over willem I. ‘Wij zouden het iederen Staatsheld toewenschen zulk een blik zoo proefhoudend te kunnen doorstaan, als het de Zwijger doet’: ziet daar de slotsom van des Schrijvers onderzoek over oranje, volgens zijne brieven, en die van anderen aan en over hem! Van de tegen hem ingebragte beschuldiging van staatszucht wordt gezegd: ‘Stelt men de vraag zoo: of oranje, bij het aandringen op verandering van beheerstelsel, daarmede tevens het overgaan des bewinds in zijne en zijner vrienden handen beoogde? - dan moet men haar ongetwijfeld met ja beantwoorden. Wil men echter vragen, of hij en zijne vrienden zich daarbij aan misdadige staats- aan

[p. 413]

laakbare en verwerpelijke baatzucht schuldig maakten, dan moet het antwoord even volmondig: neen luiden.’ Daarbij wordt zijne houding tegen granvelle, en zijn regt om zich tegen hem te stellen, verdedigd. Verder wordt aangewezen, hoe oranje, in zijn streven naar Duitsche hulp teleurgesteld, en aanvankelijk met zich zelven oneens, zich ten laatste aan de Calvinistische partij aansloot, en Calvinist werd met hart en ziel: wat echter geenszins van zijn onvoorwaardelijk aannemen van calvijn's kenmerkende leerstellingen kan verstaan worden. Wij gelooven niet, dat dit ooit het geval geworden is; men denke aan zijn verklaarde genoegen in duifhuis' preek, en aan zijn afkeer van der Gereformeerden vorm van Kerkbestuur.

De zamenstelling van der Edelen Bondschrift was, volgens van vloten, aan jan van marnix, filips' broeder, opgedragen, die met zijne vrienden, de eerste en degelijkste deelhebbers van het Verbond, het ontwerp schijnen gemaakt te hebben om Antwerpen te bemagtigen en aldaar de Algemeene Staten bijeen te roepen, welk ontwerp schipbreuk leed op oranje's onwil om tot zulk een doortastenden maatregel mede te werken. Overtuigend doet de Schrijver zien, dat de oorsprong van den beeldstorm nergens anders te zoeken is dan in den afkeer van het volk van de beeldendienst, een afkeer die gescherpt werd door den wreeden dood, dien misschien wel uit hunne naaste betrekkingen van de voorstanders der beelden geleden hadden. Het losbreken van den storm werd dan ook voorzien, en door margaretha van parma tot op den dag toe voorspeld. Eenig beraad was voorafgegaan, eenige afspraak gemaakt, doch alleen plaatselijk en in betrekkelijk kleinen omtrek omtrent de grensplaatsen in Artois en Vlaanderen. Dat sommige der verbonden Edelen meêgedaan hebben - uitvoerig wordt dit van de van boetselaars te Asperen aangetoond - kan evenmin geloochend worden als dat het heftig uitvaren tegen de idolatrie de gemoederen had opgezet. - De beide laatste Hoofdstukken zijn gewijd aan de beschrijving van het Verbond der Consistoriën, dat de taak van het opgeloste Verbond der Edelen op zich nam, en van de daaruit voortgevloeide, doch vruchtelooze pogingen tot verzet door brederode en zijne vrienden, zoo in het Noorden te Amsterdam, Vianen en in den Bosch, als in het Zuiden,

[p. 414]

waarbij omtrent de aanleggers en de omstandigheden van den togt tot bevrijding van het door noircarmes belegerde Valenchiennes, en de onderneming op Walcheren met het gebeurde bij Oosterweel veel lichts verspreid wordt.

Wij verheugen ons, dat, terwijl vreemden met vernieuwden lust de dagen der wording van ons Gemeenebest tot een voorwerp hunner navorschingen maken, onder onze vaderlandsche Schrijvers gelukkige navolgers beginnen op te staan, vooral wanneer zij, gelijk de Heer van vloten, ten doel hebben, niet den lezer eenige zoete pligtplegingen te maken, hem eene vleijende hulde te brengen over de deugden van het voorgeslacht, of hem uit te noodigen eene genoegelijke rust te nemen op de lauweren door zijne vaderen geplukt, maar hem op de zedelijke kracht, die van zijne voorouders is uitgegaan, te wijzen, om hem tot gelijke werkzaamheid te prikkelen. - Het werk van den Hoogleeraar is eene gewigtige Bijdrage tot de regte kennis van het in die woelige dagen voorgevallene, en geeft met het in Bijlagen geleverde van het gebeurde in verschillende plaatsen, en van het deel door onderscheidene personen daarin genomen, menige vroeger onopgemerkte of onbekende bijzonderheid.