Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

[p. 284]

Wetenschap en Wijsbegeerte. Door Mr. C.W. Opzoomer. Te Amsterdam, bij J.H. Gebhard en Comp. 1857. In gr. 8vo. IV en 280 bl. f 2-50.

Wanneer iemand een onderwerp ten volle doordacht, en daarbij over taal en stijl naar welgevallen te beschikken heeft, dan kan 't wel niet anders, of zijn geschrift - al gaat het over hoog en diep, en al zou een half of onbehulpelijk geleerde het naauwelijks voor zijne medegeleerden verstaanbaar weten te maken - zal voor ieder eenigzins ontwikkeld mensch bevattelijk genoeg zijn. Zoo is 't met opzoomer.

Wanneer iemand met een door geen vooroordeel meer benevelden blik, en op de middaghoogte van de wetenschap zijner eeuw, een onderwerp van alle kanten beziet en vervolgens beoordeelt, dan kan 't wel niet anders, of dit zijn oordeel zal rigtig, en, aan anderen medegedeeld, voor hen - ten ware zij zich als ulysses de ooren verkozen te stoppen - overtuigend zijn. Zoo is 't met opzoomer.

Overal? Op één punt na. De Hoogl. schrijft bl. 173: ‘Die zich eens een theorie heeft gevormd raakt met dat kind zijner hersenen ligt zoo ingenomen, dat hij zich pijnlijk getroffen zou voelen, wanneer het voor eenige nieuwe waarneming moest bezwijken.’ Dus schijnt het hemzelven te gaan met dat - wij weten er geen glimpiger naam voor - ongelukkige stokpaard: de uitmonstering der Godgeleerdheid uit den rang der wetenschappen. Zonderling toch! de bezadigde man kan 't (vergl. bl. 185) maar niet vergeten en vergeven, dat welmeenende, maar angstvallige theologen over den vurigen jongeling een kettergeschreeuw aanhieven, en - liever dan hen niet te piqueren, maakt hij, wiens verdienste voor geen gering deel in zijne stalen consequentie bestaat, zich juist op dit ééne punt, waarop hij onverzettelijk staan blijft, aan tastbare inconsequentiën schuldig. 't Is zijne achilles-hiel, en die hij dan nog wel telkens blootgeeft. Zoo verzekert hij ons bl. 7 -9: dat er voor ons geene eigenlijke kennis van God te verkrijgen is: terwijl hij bl. 129 verlangend naar ‘een verlichte en reine godsdienstkennis’ [die dan toch wel op Godskennis zal dienen te rusten] ‘of theologie’ uitziet. Zoo wil hij ter eerstgenoemder plaatse aan de Christelijke voorstelling van God

[p. 285]

den naam van kennis ontzegd hebben, omdat daarin enkele stellingen, die [voor ons! alsnog!] onvereenigbaar zijn, gelijk die van Gods albestuur en 't bestaan der zonde, worden aangetroffen; terwijl hij zelf (bl. 191) zeer te regt ten opzigte der zelfwaarneming vraagt: ‘Zal ooit uit de ongenoegzaamheid eener kenbron hare geheele verwerpelijkheid volgen?’

Overigens is onder 't lezen nog wel eens meer eenige tegenbedenking bij ons opgekomen, die misschien niet geheel ongegrond ware. Maar wij zeggen van opzoomer, wat walter scott van byron zeide: ‘Zijne Lordschap is een graadje boven mij, en tegen hem wil ik niet harddraven.’ En met waar genoegen vermelden wij, dat men hier nergens dat hooge en scherpe oordeelen, beslissen, veroordeelen, 't geen ons in de Voorrede tot schaefer's Leven van goethe erg gestuit heeft, ontmoet, maar integendeel allerwege dien toon van echte humaniteit, die voor eenen opzoomer de éénige waardige en passende is.

Nemen we alsnu in oogenschouw, wat ons in de zes verhandelingen, welke we hier vinden, wordt aangeboden. - I. Bespiegeling en Ervaring. De wijsbegeerte der bespiegeling wordt wegens hare strijdigheid, bodemloosheid, en onvruchtbaarheid - ten voorbeelde dienen cartesius, spinoza en hegel - als valsche wijsbegeerte tegen de éénig ware der ervaring overgesteld. - II. Het ontstaan der Wijsbegeerte. Is er heden ten dage in de wetenschap, evenzeer als in de nijverheid, verdeeling van arbeid noodig, ter vermijding der eenzijdigheid en bekrompenheid, die hieruit dreigen voort te vloeijen, wordt de wijsbegeerte vereischt, wier denkende beschouwing, zonder al de kennis der vakgeleerden op te hoopen, nogtans alle natuurlijke en geestelijke verschijnselen en krachten, als deelen van één groot geheel, in hun verband en zamenwerking overziet. - III. Nuttige kennis. Alle kennis is nuttig: alle wetenschap moet dienen en dient werkelijk tot bevordering van het geluk des menschen. De geestelijke wetenschappen niet minder dan de thans zoo zeer voorgetrokkene natuurstudie. (Hier vindt ge eene volgeestige bestrijding van 't spiritualisme en eene hartverheffende van 't materialisme.) Geene onderzoeking mag worden verworpen, al is ze niet onmiddellijk bruikbaar voor 't leven: ja, de beoefenaar der weten-

[p. 286]

schap behoort alleen naar kennis te streven, nooit te vragen naar het nut der kennis, overtuigd dat de kennis op den duur niet anders dan nuttig kan zijn. - IV. Zinnelijke waarneming. Er is tweeërlei waarneming van feiten: door de zinnen, en door inwendig gevoel. O. beperkt zich hier tot de eerste, en toont ons zoo de hinderpalen, die zij te overwinnen, als het gebied, waarbinnen zij zich te houden heeft, aan. Te dezer gelegenheid trekt hij tusschen natuurkennis en Godskennis eene grenslijn, die, zonder nu onbeziens met alle gevolgen, welke o. er veelligt uit mogt willen afleiden, in te stemmen, op zichzelve allezins noodig en juist is, en die dan toch ook door hem zelven op hare beurt begrensd wordt, wanneer hij ons ten slotte herinnert: ‘Eeuwige wetten openbaren zich overal; die ziet de natuurkundige, niet God zelf. Maar, terwijl de spotternij de vermetele vraag doet: waartoe een God? buigt hij, aan zijne wetenschap nergens ontrouw, in eerbiedig geloof zich voor hem neder, die, alleen omdat hij zelf de oneindige rede is, eene wereld kon scheppen, waarin onze rede overal zamenhang en eenheid weet te ontdekken.’ - V en VI. Aangeboren begrippen. Gelijk te verwachten was, wordt de onhoudbaarheid van deze beweerd, en, naar onze schatting, inderdaad voldongen: in VI. bepaaldelijk ten aanzien der mathematische wetenschap. Ligt het aan ons, of aan 't onderwerp, of aan den Schrijver? wij weten 't niet, maar we vonden in die beide laatste stukken o. wel wat omslagtiger en drooger dan naar gewoonte.

Toch - zoowel van deze als van de overige Verhandelingen - met name van I en III - wenschten we hartgrondig, dat de hoofd-inhoud, de quintessence, met gouden letteren geprent wierde in veler geest en gemoed. Uit een boek, waarin alles naauw zamenhangt, u eene proeve mede te deelen, is ons niet wel doenlijk: zelfs de wonderschoone anti-materialistische beschouwing, waarvan we straks gewaagden, kunnen we, zoo deze recensie niet bovenmate uitdijen zal, niet overnemen: maar des te sterker raden we u aan - en we vreezen niet, dat ge u dien raad beklagen zult - het geheel te lezen, en - er uit te leeren.

De uitvoering der Heeren gebhard en comp. is even voortreffelijk en naauwkeurig als 't werk zelf. Wat aangename heldere letter vooral!
v.p.