Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

[p. 101]

Mengelwerk.

Gedachten over de geschiedenis der Grieksche bouwkunst.
Door J.A. Bakker.

Griekenland blonk door krijgsroem, door staatswijsheid, door dichtkunst en letterkunde uit; maar hoe groot de roem zij dien het daarin behaald heeft, in de beeldende kunsten schitterde het met niet minderen glans, en het neemt in de geschiedenis der kunst de voornaamste plaats in. Werd het in de beeldhouw- en misschien in de schilderkunst niet overtroffen, noch zelfs geëvenaard, in de bouwkunst behaalde het door zijne oorspronkelijkheid een onsterfelijken naam. Egypte moge door trotsche gedenkstukken, Indië door uitgestrekte en weelderig opgesierde pagoden en grottentempels, Ferzië en Assyrië door prachtige, met verheven beeldwerk opgeluisterde paleizen uitmunten, overal bleef de bouwkunst op zekeren trap van ontwikkeling staan. In Griekenland trad zij het meest als eene schoone kunst op.

In den heldentijd was de bouwkunst in Griekenland even ruw en krachtig als de zeden, getuigen de onverstoorbare Cyclopische muren van Mycene en Tiryns, de schatkamers van atreus en agamemnon. Maar niets doet hier de voortreffelijkheid eener latere ontwikkeling vermoeden. Op eens vertoont zich de Dorische bouwstijl met al zijne kenmerkende eigenschappen. Van den tempel van minerva te Corinthe, die als het oudste gedenkstuk van dien stijl aangezien wordt, begint men eene opvolging van vordering en verfijning te bespeuren, die zich in de tempels van Pestum, Metaponte, Selinunte, Agrigente, Egina, Phigalia, en in dien van theseus te Athene vertoont, om in de onsterfelijke gedenkteekenen van

[p. 102]

den Acropolis, het Parthenon en de Propyleën den hoogsten trap van hare volmaking te bereiken.

Hier zijn eenvoud met verhevenheid, schoonheid met evenmaat, overeenstemming der deelen met een fijn gevoel van versiering en opluistering gepaard. Men ontwaart er nog het waas van den adem der Ionische bevalligheid, die er in overgegaan is, en dat den strengen ernst van den Dorischen geest heeft getemperd. Het Parthenon was voorzeker het schoonste gedenkstuk dat de Oudheid oprigtte. Tempel eener Godin die de beschermster der kunsten, wetenschappen en wijsheid was, vereenigde het al de eigenschappen der Godheid aan welke het was gewijd. Het moet in zijn ongedeerden staat eene plegtige en stille bewondering te weeg gebragt hebben, even rustig en ernstig als de Godin die er in vereerd werd. Het was een toonbeeld van het gevoel der harmonie van edelheid in de vormen, ook van die welke het menschelijk ligchaam ten toon spreidt. Phidias en alkamenes hebben het monument van perikles' kunstliefde, en van ictinus' kunstvermogen, versierd door de gevel-statuën, door de reliefs op de metopen, en langs de fries die de Cella omringde; voortbrengselen van eene voortreffelijkheid waarvoor de lofspraak verstomt.

Men zou verwachten dat Athene zich nu tot die hoogte van kunst-ontwikkeling zoude bepaald hebben. Maar het bragt nog een anderen bouwstijl, de Ionische, tot meerdere volmaking in het Erechtheum, dat kleinood van sierlijkheid en bevallige evenredigheden. Zijne latere gedenkteekenen rigtte het in eenen nog prachtiger stijl op, de Corinthische, die na de regering van alexander onder zijne weelderige opvolgers algemeen werd. Het kleine monument van lysikrates is nog een bewijs hoe Athene het eenvoudige met het sierlijke wist te vereenigen, en den stempel van edele schoonheid te drukken op de voortbrengselen zijner bouwkunstenaars. Het was als of het allen wansmaak van zich verbande, want al wat men van onder zijne puinen opdelfde, en al wat als bouwval uit de Oudheid op zijnen grend is blijven staan, draagt het onmiskenbaar merkteeken der echte schoonheid.

[p. 103]

Griekenland bezweek voor de Romeinsche wapenen, maar het zegevierde over Rome door zijne kunst. Het Romeinsche Rijk schitterde met eenen glans die van de avondzon der Grieksche kunst afstraalde. Beeldhouw-, schilder- en voornamelijk de bouwkunst, moesten de grootheid en de ondernemingszucht der Romeinen schoonheid en luister bijzetten. Al was de edele smaak en het fijne schoonheidsgevoel niet meer, zóó als vroeger, de levensgeest der Grieksche kunst, al waren deze door prachtliefde en eene kwistige versiering vervangen; de Grieksche kunstzin wist echter aan de reusachtige gedenkteekenen van Rome's magt het kenmerk eener trotsche grootschheid te geven. Toen zijne zon onder ging, schoot zij toch nog krachtige en gloeijende stralen over de toenmaals beschaafde wereld.

Was het de Grieksche bouwkunst niet die Rome tot eene stad van marmer vormde, die er tempels, forums, paleizen, schouwburgen, renperken, waterleidingen en triomfbogen deed oprijzen, van eene te voren ongeziene pracht en uitgestrektheid? Doch niet alleen te Rome, maar in de drie werelddeelen, van den Oceaan tot aan den Euphraat, van den Donau tot aan de Afrikaansche woestijn, strekte zij haar vermogen uit, en bedekte de wingewesten met hare gedenkstukken. Zelfs Arabië en de Syrische woestijn, Petrea en Palmyra werden door haar opgeluisterd; en toen de dicht-, beeldhouw- en schilderkunst reeds waren verbasterd en bijna verdwenen, wist zij, hoewel ook haar stervensuur naderde, zich nog door den zonnetempel te Baälbek onsterfelijk te maken. Wat is van alle deze trotsche monumenten overgebleven? Meestal slechts enkele zuilen, bogen en onbekleede muren; maar hetgeen zij vroeger in al de kracht van haar genie stichtte, hiervoor scheen de Voorzienigheid gewaakt te hebben.

Wij worden als van zelf weder naar Athene teruggevoerd en beklimmen de heilige burghoogte: niets is nog aan de voortreffelijke gedenkteekenen beschadigd. De tand des tijds heeft er nog niet aan geknaagd, zij schitteren met al den glans der nieuwheid, die door hun reeds eeuwen lang bestaan

[p. 104]

eerwaardig is geworden. Zij zijn onveranderd gebleven, gedurende al de lotverwisselingen der stad op welke zij beschermend nederzien. Terwijl deze door pest geteisterd, door lysander ingenomen en ontmanteld, door philippus bedreigd, en door sylla geplunderd wordt, en Galliërs, Gothen en Wandalen Griekenland verwoesten, blijven zij ongedeerd. Andere prachtgebouwen zagen zij door de zorg van herodes atticus, door de bescherming van Keizer hadrianus oprijzen, en rondom het Olympeïon eene nieuwe stad opkomen en weder vergaan.

Het Kruis werd op het heiligdom van minerva geplant, en duizend jaren later de wassende Maan van mahomet; doch het Christendom en het Islamismus eerbiedigden hetgeen aan de beschermgodin in die stad was toegewijd geweest. Zij scheen nog over haren tempel en omgevingen te waken. Toen twintig eeuwen over die gedenkstukken waren henengevaren, was het, of zij, in plaats van er loodzwaar op te drukken, er slechts langs waren gegleden. Vergeten, maar wonderbaar bewaard, stonden zij daar.

Doch eindelijk is hunne laatste ure geslagen, zij moesten bezwijken voor ruw en barbaarsch krijgsgeweld. Het Parthenon werd tot mikpunt der bommen van morosini gekozen, en het sprong bij eene uitbarsting uiteen. O, rampvolle en onvergetelijk noodlottige dag! Toen uwe standbeelden verbrokkeld en vergruisd, en uwe goddelijke metopen en onsterfelijke fries, deels in het rond ginds en herwaarts verspreid, en later door heiligschennende handen van uwe muren afgerukt werden. Morosini en elgin, namen die ons nog schorder in de ooren klinken, dan die van alarik en attila; want deze deinsden nog voor de oude, hoezeer magtelooze majesteit van Rome terug, maar gene hadden geen eerbied voor wat de kunst het schoonst en edelst voortbragt. Zij waren barbaarscher dan Gothen of Hunnen, al leefden zij in de tijden toen de beschaving reeds haar koesterend licht over de Europesche menschheid verspreid had.

Bijna eene eeuw lagen uwe puinhoopen onbezocht en onbetreurd; maar op eens ontwaakte de geestdrift bij de enkele

[p. 105]

aanschouwing van uwe verminkte overblijfselen. Wat zou de bewondering niet vóór uw ongeval geweest zijn? Maar sommigen, meer tuk op roof, dan met eenen heiligen eerbied voor uwe rampen bezield, plunderden met eene laakbare schraapzucht hetgeen nog van uwen vorigen luister was overgebleven. Europa staarde echter met stomme verbazing de fragmenten van standbeelden en verheven beeldwerk aan, die uwe gevels, metopen en wanden van het heiligdom versierd hadden, en die uit de baatzuchtige handen van een elgin in het Britsch Museum overgingen. Uwe kunst behaalde evenwel in het eind de zegepraal. Zij vervulde de echte kenners wel met eene diepe droefheid, maar die toch niet zonder troost was, omdat zij hun het edelste der Grieksche bouw- en beeldhouwkunst onthulde, en hen in al de eenvoudige en verheven schoonheid der klassieke kunst inwijdde. De overblijfselen van het Parthenon zijn de onschatbaarste nalatenschap die onze tijd uit de Oudheid ontving, en zij zijn door beroemde mannen met eerbiedigen weemoed ontvangen en hoog gewaardeerd geworden.

Met godsdienstigen ijver heeft men de hand geslagen aan de herstelling van hetgeen overgebleven, en aan uwen voet onder gruis en puin bedolven lag. Menige kolom is weder op hare standplaats hersteld. Sommige architraven en kroonlijsten prijken weder op hunne aloude hoogte. Als bouwval zijt gij nog onuitsprekelijk schoon, en verwekt den treffendsten en diepst gevoelden indruk. Men kan zich in uwe beschouwing niet verzadigen. Wij staren met bewondering uwe overblijfselen aan als onverdelgbare teekenen van de voortreffelijkheid der Grieksche bouwkunst, die geheel den geest der klassieke beschaving uitdrukt. Eenvoud, waarheid, harmonie, rijkdom en spaarzaamheid, rustige ernst en bevallige versiering, waren uwe hoedanigheden. Dat wij de lessen die gij aan ons overleverdet, diep in onzen geest prenten! Dat zij onze kunstenaars mogen bezielen, opdat zij in onzen tijd de bewijzen leveren, dat zij doordrongen zijn van al de voortreffelijkheid die uwe voortbrengselen ten toon spreiden, opdat zij eens meesterstukken leveren, die tot de volgende geslachten overgaan met dien onverwelkbaren roem van de Atheensche Propyleën en het Parthenon!