Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

Geschiedenis der Christelijke Godsdienst en Kerk. Door Dr. A. Neander. Uit het Hoogduitsch vertaald door W.C. Mauve, Predikant te Haarlem. Zesde Deel. Te Rotterdam, bij Van der Meer en Verbruggen. 1856. In gr. formaat. XIX en 421 bl. f 4-20.

Met genoegen hebben wij opgemerkt dat de vertaling van dit klassieke werk met meer spoed dan vroeger wordt voortgezet. Zoo wij wèl onderrigt zijn, zal het geheel nu binnen een paar jaren zijn voltooid. Dit Deel geeft het vierde tijdvak, loopende van den dood van Keizer karel den Groote tot Paus gregorius VII, of van het jaar 814 tot 1073, en bevat vier Afdeelingen.

In de eerste (bl. 1-92) wordt de betrekking der Christelijke Kerk tot de wereld voorgesteld. Men vindt er de invoering en uitbreiding van het Christendom in Denemarken en Zweden, in Noorwegen en IJsland, op de Orkaden en Faroër-eilanden, in Groenland, in Bulgarië en in de Krim, onder de Moraviërs, Bohemers en Wenden, in Rusland, Polen

[p. 694]

en Hongarië; men leert er de volken tot welke het Evangelie gebragt werd, in hunne eigenaardigheden uit kennen. De wijze waarop de Zendelingen het Christendom bekend maakten, de middelen die zij daarbij aanwendden, de omstandigheden die hen begunstigden, of tegenwerkten, worden zoo juist en duidelijk opgegeven, dat zich ook de niet-wetenschappelijke lezer in staat ziet gesteld om over hetgeen de Zendelingen hebben verrigt, te oordeelen, en den boom te herkennen, die uit het zaad, dat zij aan den grond toevertrouwden, is opgewassen. Onder die getrouwe arbeiders muntten anschar, methodius en cyrillus uit. Het slot dezer Afdeeling vermeldt de beperking der Christelijke Kerk in Spanje door de Moslim, en overtuigt ons, dat de Christenen die hier vervolging uitlokten, stamvaders konden zijn van een geslacht, dat later, door gelijke dweeperij opgewonden, voor anderen de houtmijt deed ontsteken.

De tweede Afdeeling (bl. 92-192) bevat de geschiedenis van het bestuur der Christelijke Kerk. Eerst wordt de ontwikkeling van het Pausdom en der Pausen, in betrekking tot Kerk en Staat, behandeld. Op den voorgrond staat de beschouwing en kritiek van de, langen tijd zoo veel gerucht gemaakt hebbende valsche Isidorische decretalen: eene bron den stroom waardig, die er uit is voortgevloeid. Neander verspreidt wel geen nieuw licht hierover, maar ontwikkelt, in zijn uitmuntenden trant, den gang dien zij genomen hebben, en het gebruik dat er van gemaakt is.

Voor de geschiedenis van het bestuur der Kerk in dit tijdvak, en in de Middeleeuwen in 't algemeen, is 't van zeer groot belang, dat niet voorbijgezien wordt, wat van tijd tot tijd werd gedaan tot verwezenlijking van het stelsel der Kerkelijke theokratie; naar welks voltooijing de Kerk, op het standpunt eenmaal door haar ingenomen, streven moest. Deze verwezenlijking hing echter geheel af van die der beschouwing van de Kerk als één zamenhangend geheel, onder één zigtbaar hoofd, of van de volledige ontwikkeling van het Pausdom. Eerst dán kon de Kerk er in slagen, zich van den invloed der wereldlijke Magt onafhankelijk te maken, en te doen gelden als het middel in Gods hand, om alle menschelijke betrekkingen te veranderen en te vormen, wanneer zij zich

[p. 695]

ontwikkelde onder de leiding van eenen Monarch, die, onafhankelijk van het gezag der afzonderlijke Vorsten, alle verstrooide leden van het groot geheel kon vereenigen en te zamen houden.

De geschiedenis der Pausen is de ontwikkeling van het Pausdom, dat met den tijd elke magt boven het hoofd groeide. Dit verschijnsel heeft duizenden verbaasd; ons evenwel nooit verwonderd. Terwijl alle instellingen en magten in het Westen aan afwisseling of omkeering blootstonden, was de Hiërarchie te Rome reeds onwrikbaar gevestigd, en als zoodanig door de openbare meening erkend. Zij had met geene mededinging te kampen; haar konden geene provinciën ontnomen worden. Zij stond boven de kansen van uitsterven of verwisselen van dynastie, en liep evenmin gevaar van ineensmelting met vreemde magt. Zij was het verheven middelpunt der Kerk, boven den Staat; één en ondeelbaar: alleen behoefde zij meerdere ontwikkeling. Deze liet zich niet wachten, allerminst toen hildebrand haar bezielende en leidende geest werd, en, bij velerlei strijd, niet als raadgevend bemiddelaar maar als beslissend gezagvoerder optrad, en den Pauselijken Stoel op de plaats zette, welke vroegere tijden voor hem bestemd hadden. Hij was een hervormer: maar een storm zonder licht. Hij wierp omver, en verpletterde wat hem in den weg stond, met reuzenkracht, maar 't ontbrak hem te zeer aan liefde, om in den boezem der Kerk geestelijk leven te scheppen. In een volgend tijdvak zullen wij dien stalen man uit de ijzeren eeuw op den Hoogepriesterlijken Stoel ontmoeten. Vooruit zouden wij den Piesters en Koningen schier willen toeroepen: ‘bergt u!’ De geschiedenis van de betrekking tusschen Kerk en Staat: hoe de laatste kerkelijke bedieningen begaf, en invloed er op uitoefende; tot welke misbruiken het regt van Investituur aanleiding gaf; en hoe schaamteloos de Simonie openbaar gedreven werd, overtuigt ons van de behoefte aan eene dieper ingrijpende hervorming, dan die welke hildebrand en zijne geestverwanten zochten door te drijven: te meer nog, daar de inwendige rigting der Kerk met hare uitwendige verbastering een gelijken tred hield. Was het wonder, dat ook het kloosterleven in de algemeene besmetting deelde? Neander wijst ons op eenige uitstekende mannen, als: berno, odo, en anderen, die door hunne hervormende maatregelen zich verdienstelijk

[p. 696]

gemaakt hebben; terwijl hij tevens de keerzijde van het verderf, en het uiterste, waartoe teugellooze geestdrijverij oversloeg, laat zien.

In de derde Afdeeling (bl. 193-231) wordt de geschiedenis van het Christelijk leven en de Christelijke eerdienst ter sprake gebragt. Veelzijdig is deze wijsgeerig-historische beschouwing. De overwegende invloed van de liturgie bij de Godsdienstoefening wordt aangewezen. Maar wij hooren ook tolken van echte Christelijke hervorming, die het Christendom in geest en waarheid opvatteden, en wier vlaggevoerder zonder twijfel claude van Turijn verdient genoemd te worden. Met welgevallen doet neander ons luisteren naar eenen rathezius van Verona, die zoo welluidend zich tegen de meer en meer heerschende neiging tot zinnelijke opvatting der Godsdienst deed hooren. Dit troost ons, bij den invallenden nacht der Middeleeuwsche duisternis. Neander weet, als ervaren gids, er ons rond te leiden, en wij herkennen de voorwerpen die er zich in bewegen, als: de reliquiën, Gods-oordeelen, de kerkelijke boeten, de aflaat, en meer ander dat alleen in donker leeft en woelt.

De vierde Afdeeling behelst de geschiedenis der opvatting en ontwikkeling van de leer des Christendoms (bl. 232-421), eerst in de Westersche, daarna in de Oostersche Kerk. Met breede trekken beeldt de Schrijver de praktikale en Bijbelsch-kerkelijke, de wijsgeerig-bespiegelende rigtingen der Godgeleerden af, en doet ons zien, hoe eene nieuwe geestelijke schepping zich op haar gebied ontwikkelde. Wij treden eene beeldengalerij binnen, die onze belangstelling wekt.

De geschiedenis der Godgeleerde geschillen houden Neander lang bezig, bij name over de Voorbeschikking, en de broodverandering in het H. Avondmaal. 't Is een veld waarop menschelijke vermetelheid en dwaasheid doornen en distelen hebben gezaaid. Hij heeft met trouw en naauwgezetheid de stof, welke de geschiedenis hem in de handen gaf, bearbeid. Met kalmte en voorzigtigheid zoekt en vindt hij een weg door verward kreupelhout, waar niemand, die onbedachtzaam er zich in waagt, zonder kwetsuren door henen komt. En toch denken wij er met zekere tevredenheid aan, want er is een woud voor in de plaats gekomen met opgaand hout, door 't welk later

[p. 697]

geoefende handen een weg hebben kunnen banen naar den tempel van waarheid en licht, door christus-zelf opgetrokken.

Nadat de Grieksche Kerk, door wijsgeerige twisten over hetgeen menschelijk begrip te boven gaat, was afgemat, stond men op om over de vereering der stof in beelden-vorm te strijden, en de kamp was bloedig genoeg. De geschiedenis er van wordt in dit tijdperk voortgezet, en toont dat het geestelijk leven in de Grieksche Kerk was afgestorven.

Ook de betrekking tusschen de Grieksche en Latijnsche Kerken onderling, en de twisten die tusschen deze gevoerd werden, vormen geen aanvallig beeld van de eerste; en zoo men niet wist dat de grond van verschil dieper lag, dan de strijd op zich-zelf doet vermoeden, zou men tot de erkentenis komen: dat de scheuring tusschen die twee groote ligchamen bloot een beuzelspel is geweest. Zeker geeft de geschiedenis, die neander zoo duidelijk uiteenzet, ons geene groote gedachte van den Christelijken zin der Grieken.

Wat intusschen aan deze ‘Geschiedenis’ in haar geheel zoo groote waarde geeft, is de beschrijving van hen die als toongevers in de Westersche en Oostersche Kerk optraden. Zoo worden rabanus maurus, johannes scotus erigena, dunstan van Canterbury, berengarius van Tours, lanfrank, gottschalk, hincmar, ratramnus, paschasius radbertus, en in de Oostersche Kerk photius, oecomenius, leo de Armeniër, theodorus studita en theodorus cassiteras, en Keizer michaël de Tweede, in hun leven en karakter, in hun leerbegrip en strijden even naauwgezet als onpartijdig beoordeeld. Niemand zal den man, die de geschiedenis der Christelijke Kerk niet slechts grondig bestudeerd, maar ook als een eigendom in zijn geest en gemoed opgenomen had, de bevoegdheid of de geschiktheid daartoe betwisten.

Dit Deel wordt besloten met eene voorstelling van den strijd der secten in de beide groote afdeelingen der Christenheid; wij merken in het Oosten eene dalende, in 't Westen eene klimmende rigting op, die weldra zich krachtiger zal doen gelden tegen de gevestigde Hiërarchie, en de vermenging van Joodsche met Christelijke elementen.

Wij behoeven dit werk niet te prijzen. Wie het leest, wordt met dankbaarheid jegens den vereeuwigden Schrijver vervuld, die zelfs dorre Godsdiensttwisten zóó aanschouwelijk voorstelt,

[p. 698]

dat men met toenemende belangstelling voortleest. Wij wijzen alleen op den voortgang van den beeldenstrijd, die, anders beschreven, walging in plaats van aandacht zou te weeg brengen. Het werk is den man eene eerezuil, en wij leggen er een krans van affodillen op.