Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

Algemeene Scheikunde, door J. Girardin; voor Nederland bewerkt door F.H. van Moorsel, Assistent aan het Scheikundig Laboratorium te Amsterdam. Te Amsterdam, bij Weytingh en van der Haart. 1854. In kl. 8vo. 86 bl. f :-75.

In deze weinige bladzijden heeft de bewerker getracht de scheikunde in eenige hoofdtrekken te schetsen, en op die wijze den lezer met de strekking dezer wetenschap bekend te maken. De taak die hij op zich nam, was niet gemakkelijk, want volgens het doel waarmede dit boekje geschreven

[p. 554]

is, moest het gedeeltelijk de resultaten eener wetenschap bevatten, wier omvang in de laatste dertig jaren zoo zeer is toegenomen, dat zij slechts door weinige scheikundigen in haar geheel beoefend kan worden. Wij behoeven het naauwelijks te zeggen, dat dit boekjen eenige voorname daadzaken bevat, die tot het gebied der scheikunde behooren; zonder aanspraak te kunnen maken op hare wetenschappelijke behandeling. En toch heeft de Schrijver, naar ons gevoelen, zijn arbeid goed volbragt; want het moest, eenvoudig geschreven, slechts die zaken bevatten, welke voor ieder toegankelijk kunnen zijn. Elke bladzijde levert het bewijs, dat het boekje met naauwgezetheid bewerkt, en de scheikunde werkelijk in enkele hoofdtrekken met kennis van zaken teruggegeven is. In 't kort wenschen wij het te doorloopen, om den lezer te doen zien dat de keuze der onderwerpen in alle opzigten geschikt is om hem zoo wel met de scheikunde, als met de toepassingen die men van haar gemaakt heeft, eenigzins vertrouwd te maken.

De bewerker vangt aan met den lezer de phases te leeren kennen, die de scheikunde moest ondergaan, vóór zij eene wetenschap werd. Geene wetenschap bijkans die meer tegenstand ondervonden heeft dan de scheikunde. Met talrijke bezwaren had zij te kampen, eer zij op den weg der ervaring trad, en zich, in plaats van in bespiegelingen, in daadzaken ontwikkelde. Boyle was de eerste die aan de alchemistische rigting eene geheel andere wending gaf, en door proefnemingen de alchemie tot eene wetenschap trachtte te verheffen. Doch het gelukte eerst aan lavoisier, om deze empirische rigting ingang te doen vinden, en met hem opent zich een nieuw tijdvak in de scheikunde, waarin ook wij nog leven. Daarna gaat de bewerker over tot de grondbeginselen der scheikunde. Leert de ondervinding ons dat elk ligchaam voor verdeeling vatbaar is; de Natuur- en Scheikundigen nemen op wetenschappelijke gronden aan: dat ‘boven zekeren graad, de stof ondeelbaar is’. ‘Volgens hem zijn de ligchamen cene zamenvoeging of ophooping van Molekulen of Atomen’; terwijl de som dezer laatsten de massa der eersten uitmaakt. De atomen bevinden zich in de verschillende ligchamen op eenen ongelijken afstand van elkander; van daar ook, dat zij zich onder drieërlei vorm aan ons voordoen: als vast ligchaam, als vloeistof, en als gas. Men geeft den naam van moleculaire

[p. 555]

aantrekkingskracht of cohesie aan de kracht die de (gelijksoortige) atomen onderling vereenigd houdt. ‘De cohesie’ - zegt hij op bl. 4 - ‘is dus eigenlijk de kracht die de molekulen der stof vereenigt, en die kracht is altijd evenredig aan de benoodigde kracht om haar te scheiden. Hare werking kan door geene werktuigelijke middelen vernietigd worden.’ De cohesie kan echter bij het ééne ligchaam wel moeijelijker dan bij het andere, doch bij allen door werktuigelijke middelen worden verbroken. Het breken van een stuk ijzer, b.v., is niet anders dan het vernietigen der cohesie op die plaats waar het ijzer breekt. Welligt heeft de bewerker willen zeggen: dat een ligchaam door geene werkuigelijke kracht in zijne atomen gescheiden kan worden. Wijders laat hij daarop volgen: ‘De mate der cohesie in de vaste ligchamen is zeer verschillend, hunne hard- en weekheid, elasticiteit, enz. zijn daarvan afhankelijk. In de vaste ligchamen is die cohesie groot, in de vloeistoffen zeer gering, in de gassen is zij niet aanwezig.’ ‘De oorzaak, die in de verschillende ligchamen de cohesie tegenwerkt, is de warmte. De toestand der ligchamen hangt af van den altijddurenden strijd, tusschen de cohesie, die de moleculen tracht te vereenigen, en de warmte die hen van elkander tracht te verwijderen. Als de warmte de overhand heeft, dan zijn de ligchamen gasvormig; zij zijn vast in het tegenovergestelde geval, en vloeibaar wanneer de beide krachten in evenwigt zijn.’

Alle ligchamen die in de Natuur voorkomen, zijn enkelvoudig of zamengesteld; de eersten worden grondstoffen genoemd, en zijn thans 61 in getal; dat der zamengestelde, daarentegen, schijnt ons toe oneindig te zijn. Door analyse zijn wij in staat de zamengestelde ligchamen tot de hen zamenstellende terug te brengen; door synthese, daarentegen, de grondstoffen onderling tot zamengestelde ligchamen te doen vereenigen. Daarna maakt de bewerker den lezer bekend met hetgeen men te verstaan heeft onder eene scheikundige verbinding en verwantschap. Hij leert het verschil kennen van de cohesie die tusschen gelijksoortige deeltjes plaats grijpt, en de verwantschap die ongelijksoortige deeltjes onderling vereenigt. Vervolgens geeft hij een oppervlakkig inzigt in de scheikundige nomenclatuur, die door guyton morveau aangevangen, door hem, in gemeenschap met lavoisier, verder ontwikkeld is.

[p. 556]

De basis waarop hunne nomenclatuur is gegrondvest, wordt ook thans nog gevolgd, al is zij dan ook later ‘in belangrijke punten gewijzigd’.

Na dit algemeen overzigt van het theoretisch gedeelte der scheikunde en hare nomenclatuur, vangt de bewerker aan met de behandeling der dampkringslucht. Het zou overbodig zijn, om zelfs in korte trekken den inhoud hiervan terug te geven; wat wij mededeelden strekt slechts om den lezer eenigzins met het boekjen in kennis te brengen. Genoeg zij het wanneer wij de verzekering geven, dat de lucht, zoo wel als het volgende onderwerp, het water, in alle opzigten goed bewerkt is. Met de lucht en het water zijn tevens de zuur-, water- en stikstof behandeld; daarna de andere niet-metalen. Kleine onnaauwkeurigheden daargelaten, geldt ons gezegde ook ten aanzien van dit gedeelte. Wij lezen, b.v. op bl. 45: ‘Men moet de isomere ligchamen niet met de polymorphe, of de isomerie met het polymorphismus verwarren. Bij de eersten verschilt alles, physische en chemische eigenschappen; bij de laatsten is de uiterlijke vorm alleen gewijzigd.’ - Ook de polymorphe ligchamen verschillen niet alleen in uiterlijken vorm, maar ook in scheikundige eigenschappen van elkander. Zoo verbrandt de roode phosphorus bij eene andere temperatuur, dan onze gewone phosphorus. Er had moeten staan: Polymorphismus (in den zin van allotropie) is alleen tusschen enkelvoudige; isomerie tusschen zamengestelde ligchamen bestaanbaar: bij beide heeft er zoo wel verschil in physische als scheikundige eigenschappen plaats. Wij keuren het ook minder goed, dat de bewerker (bl. 42) polymorphe ligchamen op gelijke lijn stelt met allotropische; dimorphismus en polymorphismus hebben niets gemeen met allotropie. Volgens de definitie, die hij geeft van isomerie, valt polymorphismus en deze te zamen.

De metalen zijn op eene uitmuntende wijze behandeld. Men zou bezwaarlijk in zoo weinige bladzijden méér belangrijke daadzaken kunnen zamenvatten, of, met andere woorden: die zoo goed kunnen behandelen als 't hier is geschied. Doch ook in dit gedeelte zijn kleine onjuistheden ingeslopen, zoo, b.v. op bl. 68, waar men leest: ‘Door het roode kwikoxyde in gesloten vaten te verhitten, hebben bayen, priestley en lavoisier de zuurstof ontdekt’. Daargelaten, dat de weten-

[p. 557]

schap, voor zoo verre ons ten minste bekend is, geene voorbeelden oplevert, dat ééne ontdekking door drie menschen is gedaan, zoo is het priestley wien deze ontdekking met regt alléén toekomt. De bewerker gaat vervolgens over tot ‘de wetten volgens welke de ligchamen zich verbinden’. Niets is moeijelijker bij de populaire behandeling eener Natuurwetenschap, dan een duidelijk inzigt te geven in de wetten die tot haar grondgebied behooren. Van dit gedeelte moeten wij dan ook bekennen dat het mislukt is; doch wij voegen er bij: dat ons geen scheikundig populair leerboek bekend is, waarin de Schrijver ten dien opzigte slaagde. Evenwel, en dit had voorkomen kunnen worden, treffen wij hier vele onnaauwkeurigheden aan, b.v. op bl. 75: ‘Het scheikundig aequivalent van een ligchaam is de hoeveelheid in gewigt van dat ligchaam, die zich met 100 zuurstof vereenigende, den eersten graad van oxydatie voortbrengt’. - Op bl. 73 staat: ‘dat de wet van berzelius een gevolg is van die der veelvouden (van dalton)’: zij is het gevolg van die der aequivalenten en veelvouden gezamenlijk.

Het boekjen eindigt met de mededeeling van het een en ander over de bewerktuigde stoffen; maar dit gedeelte is te kort, om eenige algemeene grondbeginselen te kunnen bevatten.

De indruk evenwel, dien wij bij het lezen ontvingen, is allergunstigst. Komen hier en daar kleine gebreken voor, zij worden ruimschoots vergoed door de wijze van behandeling der zaken, die den bewerker tot eere strekt.