Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

[p. 501]

Boekbeschouwing.

Geloofsversterking. Stichtelijke Overdenkingen van J.P. de Keyser, Lid van de Nederlandsche Maatschappij van Letterkunde, Predikant te Arnhem. 1854. In gr. 8vo. 188 bl. 1855-1856. Aflev. 1-3. 96 bl. Te Arnhem, bij G.W. van der Wiel. f 1-50 per Jaargang.

Als een periodick Huisboek - zoo als, b.v., het ‘Christelijk Album’ - uit bijdragen van vele Schrijvers is zaâmgesteld, kan het eene behagelijke verscheidenheid aanbieden, welke in den arbeid van éénen enkelen Schrijver - die zijne individualiteit niet verloochenen kan of mag - nooit alzóó gevonden wordt. Wanneer echter die individualiteit - gelijk van beets in zijne ‘Stichtelijke Uren’, of van de keyser in deze ‘Geloofsversterking’ - niet alledaagsch, maar geniaal en indrukmakend is, dan heeft de lezer 't voorregt van den leerling, die, door éénen uitstekenden leermeester geleid, edele en heilige gedachten en gezindheden van hem overneemt, veel ligter dan hij 't doen zal wanneer hij telkens aan de voeten van anderen nederzit, die hem soms door onderlinge disharmonie verwarren, en waaronder er ook zijn met welke hij niet regt vertrouwd en eigen kan worden.

Met dat al liggen hier lastige klippen onder water, die moeijelijk gezien, en bezwaarlijk vermeden kunnen worden. Éénvormigheid van stijl - maar durven wij die er wel onder rangschikken? Is zij niet veeleer nooddwang, daar immers de regel doorgaat: le style c'est l'homme? Toch wist van der palm, weet beets van stijl te wisselen: hunne eigenaardigheid straalt in alles door, en toch gieten zij niet alles in denzelfden vorm. Niet zóó de keyser. Overal dat piquante, dat abrupte, dat antithetische, waarin hij buiten twijfel een meester heeten mag; 't geen ook, evenzeer door Natuur als Kunst verkregen, bij hem maar zeer zelden tot gezochtheid of gewrongenheid ontaardt, maar dat echter, altijd en immer wederkeerende, op den duur wel eens...vermoeit.

Meer evenwel - maar staat misschien ook het een met het

[p. 502]

ander in verband? - hebben wij tegen zekere éénvormigheid van zaken, die wij hier meenen aan te treffen. Nagenoeg al deze overdenkingen loopen over ééne wèl groote, wèl onwaardeerbare, maar toch slechts enkele schijf: de heiligende genade Gods. Wij zijn het met d.k. ten volle ééns, wanneer hij omtrent het doel van christus' dood waarschuwt: ‘Stilling van 't ontrust geweten kan toch maar het eerste doel, kan toch maar de weg tot het einddoel zijn’; wij hebben 't met hem reeds vóór lang ingezien, en in praktijk gebragt, dat dit doel, uit aanmerking van 's menschen zondenlust, niet dan met omzigtigheid mag verkondigd worden; maar het is dan toch een doel, en het moet óók verkondigd worden, wil men niet tot zedelijk rigorisme vervallen, en de sterkste drijfveer tot een goeddoen uit dankbare wederliefde ongebruikt laten: en hier vinden we aan de vergevende genade Gods geene enkele der vele overdenkingen opzettelijk toegewijd. Eveneens weten wij wel dat de Godsverheerlijking uit de Natuur voor contrabande doorgaat bij onze hedendaagsche ascetische Schrijvers, voor wie ‘christus de Heer zelf niet Christelijk genoeg is’; maar wij hoopten dat een de keyser te hoog stond, om zich niet boven zulk een onhoudbaar vooroordeel te verheffen, en dat zijn penseel ons hier bij wijlen zou wedergegeven hebben, hoe Arnhems heerlijke landouwe zijne ziel tot den Alschepper verhief.

Nog moeten wij aanstippen: een weinig overhaasting, waardoor kajafas (I, bl. 14) ‘de Farizeër der Farizeën’ wordt, terwijl van zijn Farizeïsme nergens eenig spoor voorkomt, en hij, integendeel, naar Hand. iv: 1, 6, v: 17, hoogst waarschijnlijk tot de Sadduceën behoorde; - een weinig zucht, om het ware soms te overdrijven dat het ónwaar wordt, waardoor bij ‘de magt der Christelijke persoonlijkheid’ de invloed der boeken zóó zeer verkleind is, als of zij niet een deel der persoonlijkheid uitmaakten, en - gelijk luther's schriften - de magt van deze deden doordringen óók tot dáár waarheen zij anders niet reiken kon: - hier heeft d.k. zich tevens door den ijver voor zijne paradoxe stelling laten vervoeren, om de onhistorische herinneringen neder te schrijven: ‘Het belangrijkste dat de eerste verkondigers des Evangelies te zeggen hebben, vertrouwen zij niet toe aan een brief’: ‘De zonde verbrandde wel boeken, maar alleen wanneer de Schrijvers

[p. 503]

buiten haar bereik waren’, welk laatste reeds in 't nog wel aangevoerde voorbeeld van huss zijne wederlegging vindt; - eindelijk, en menigvuldiger, eene neiging, om uit het eenvoudig Schriftwoord méér te putten dan er werkelijk in ligt, gelijk wanneer (I, bl. 35) de nederigheid van maria dááruit bewezen wordt, dat ze in het: ‘Uw vader en ik’, hare meerderheid boven jozef zal verloochend hebben; terwijl het toch wel nooit uit te maken zal zijn, of zij zich letterlijk zóó en niet anders heeft uitgedrukt, en zij dit dan nog in allen gevalle hoogst toevallig en uit louter gewoonte kan gedaan hebben.

Maar zóó mogen en willen wij niet voortgaan. Men kon er uit opmaken dat wij in d.k.'s werk meer te laken dan te prijzen hadden gevonden: en 't omgekeerde is juist het geval. 't Was ons slechts te doen om den Schrijver bij de voortzetting van zijnen arbeid eenige, zoo wij geloofden, niet geheel overtollige wenken te geven. Maar overigens hebben wij bewonderd - en wij achten dat ieder onpartijdig lezer dit met ons doen zal - den taalschat dien d.k. te zijner beschikking heeft; het vernuft dat bijkans in elken volzin tintelt; den scherpen blik die tot in 's menschen binnenste schuilhoeken doordringt; de magtige en vaste hand die den zondaar in 't hart grijpt; den heiligen zin en ijver die de pen niet alleen bezielt, maar zóó voortdrijft, dat elke overdenking als uit één stuk is gegoten. Zóó afgerond en gesloten is ieder geheel, dat wij met moeite ergens een gedeelte kunnen uitligten, om tot proeve te verstrekken. Na lang zoekens bepalen we ons tot het volgende:

‘Jongste dag! 't Is nog eerst de morgen van dien dag: de achttien eeuwen sedert het eerste Christen-Pinkster zijn naauw meer dan achttien minuten van den langsten dag der wereldgeschiedenis: er moet nog veel strijds gestreden en nog veel leeds geleden worden; nog uit menigen schuilhoek moet de zonde verdreven worden, nog in menig gebied moet de Geest des Heeren doorbreken; in nog menige rotskloof en spelonk, waar de adders schuifelen, moet het licht doordringen. Er zullen nog teekenen aan den hemel en op de aarde gezien worden, die duizenden doen sidderen: bloedstroomen en vuurzeeën en rookpilaren zullen den strijd kenmerken van de twee

[p. 504]

magten der zedelijke wereld, en het pad aanwijzen, waar langs de Heer die de Geest is, henengaat.

Maar als die dag ook ten einde is, dan breekt er geen nieuwe aan over deze huishouding. Dan heeft het Christendom zijne bestemming vervuld; want het is geroepen, de klove te dempen tusschen God en de menschheid, en het is bestemd, de zonde te vernietigen - en de krijg is ten einde, als er geen vijand meer is. Dan heeft God Zijne bedoeling bereikt; want, dat de zedelijke schepping vol van Hem zou zijn, en in die volheid zou jubelen, is het doel van de Eeuwige Liefde; dan heeft het menschdom zijne bestemming bereikt; opgevoed te worden voor hooger werkkring, rijp gemaakt te worden voor hooger openbaringen van den Oneindige, dat toch is de bestemming van ons geslacht.

Als dan het oordeel is volbragt en de zonde vernietigd, als allen den naam des Heeren aanroepen, en de Geest is uitgestort over alle vleesch, en wanneer alle zonen en alle dochteren zullen profeteren, en alle ouden droomen droomen, en alle jongelingen gezigten zien, en over de dienstknechten en dienstmaagden Gods Geest is uitgegoten, dan is het einde van den laatsten dag; dan, wanneer de Geest zal te niet gedaan hebben alle heerschappij, en alle magt en kracht, dan zal de christus, die als Koning heerschte, tot dat Hij al de vijanden onder Zijne voeten gelegd had, het koningrijk aan God en den Vader overgeven.

Dan zal men niet meer bij dagen tellen, omdat er geen nacht meer zal zijn.

Dan is het eeuwig morgen.

Dan, de zonde niets, God alles, alles in u en alles in mij.

Hoe hijgt ons hart naar den avond van den jongsten dag!

Rep uwe vleugelen, Geest van God, dat de avondkoelte weldra ons 't brandend voorhoofd kusse.....

Wanneer? Ach, wanneer?’

Over de uitvoering kunnen wij kort zijn. Zij is geheel dezelfde die men van den Heer van der wiel in de ‘Maandelijksche Leerredenen’, en andere producten zijner pers, gewoon is: hetzelfde papier, hetzelfde formaat, dezelfde letter, nagenoeg dezelfde omslag. Alles is goed en degelijk: de drukfeilen, gelijk I, bl. 49: ‘aanspreek’, voor: aanspraak, zijn weinig

[p. 505]

in getal. Mogt echter het uiterlijke van een werk als dit niet wel wat sierlijker zijn?

De keyser wete, als beets, de vaardige pen te regter tijd het Hora! toe te roepen, dan zal de ‘Geloofsversterking’ voor zijne geestverwanten wezen wat de ‘Stichtelijke Uren’ voor die van beets zijn!

v.p.