Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

Kerkhistorisch Archief, verzameld door N.C. Kist en W. Moll, Hoogleeraren, te Leiden en te Amsterdam. Eerste Deel, Eerste Stuk. Te Amsterdam, bij P.N. van Kampen. 1855. In 8vo. 218 bl. f 2-:

Twintig jaren achtereen heeft het ‘Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, inzonderheid voor Nederland’, verzameld door de Hoogleeraren kist en roijaards, zich staande gehouden en zijnen roem gehandhaafd. Gedurende al dien tijd heeft het niet weinig toegebragt om de beoefening der Kerkelijke Geschiedenis onder ons te bevorderen. Onschatbaar zijn de bijdragen die het bevat, en bijkans ontelbaar de bijzonderheden waarover het licht verspreid heeft. Geer wonder dat de beide Verzamelaars het, in eene nieuwe Série, wenschten voort te zetten. Maar naauwelijks was het Eerste Deel verschenen, of de ijverige roijaards bezweek, en aan zijnen veeljarigen vriend bleef slechts het weemoedig genoegen over, om na zijnen dood nog slechts een Tweede Deel uit te geven, en daarin zijne nagedachtenis op waardige wijze te huldigen. Thans echter is het hem gelukt, met zijn bekwamen leerling en Amsterdamschen ambtgenoot moll, boven anderen tot krachtdadige medewerking bevoegd, eene nieuwe Redactie te vormen, en, onder veranderden titel, eene nieuwe reeks te openen, waarvan wij het Eerste Stuk aankondigen. Het plan bestaat, om jaarlijks drie of vier zulke Stukken, zoo veel mogelijk gelijkmatig van omvang, en, des gevorderd, met platen, in het licht te zenden, die te zamen telkens een Deel zullen vormen.

[p. 414]

Dat wij deze onderneming toejuichen, behoeft niet gezegd te worden. Onze tegenwoordige aankondiging moge dienen om haar bekend te maken en aan te bevelen.

Een uitvoerig en hoogst belangrijk opstel van Prof. moll opent dit Stuk (bl. 1-134). Het handelt over den weinig bekenden, maar merkwaardigen johannes anastasius veluanus en ‘der Leken Wechwijser’, en bevat alzoo ‘eene bijdrage tot de Geschiedenis der Hervorming, inzonderheid in Gelderland’. Om den Gelderschen Hervormer in zijn bedrijf regt te doen kennen, vangt hij aan met eene schets der Hervorming in Gelderland, waaruit blijkt, dat de liefde voor het vernieuwde Evangelie-licht dáár, sedert het jaar 1523, krachtig ontwaakte en nog vóór 1550 alom door het Hertogdom, bij kerkelijken en leeken, zoo niet meer, althans evenzeer als in onze andere Provinciën, verbreid was. Blijkbaar was dit, bij de duisterheid die over de Kerkgeschiedenis dier Provincie, tot heden, meer dan over die van andere, verspreid ligt, eene niet gemakkelijke taak, met wier vervulling, waartoe hij allerlei bronnen bijeengezocht en geraadpleegd heeft, eene niet geringe dienst bewezen is aan de wetenschap. Daarop laat hij, na de atmospheer te hebben geschetst, waarin de kapellaan van Garderen optrad, hem-zelven ten tooneele verschijnen. Al zijn de berigten nog in menig opzigt onvolledig, hij weet ons van 's mans persoonlijkheid en reformatorischen arbeid, zijn val en opstanding, en de vruchtbare gevolgen der laatst vermelde voor hem en onze voorvaderen, zóó veel te verhalen, dat wij met belangstelling in den man vervuld en tot deelneming in zijn moeijelijk levenslot bewogen worden. En als hij dan eindelijk verslag geeft van des Hervormers geschrift: ‘der Leken Wechwijser’, dan biedt hij ons niet alleen een nieuw bewijs aan voor den zelfstandigen oorsprong, en het onafhankelijk karakter onzer oudste Hervormde Kerk, maar vernieuwt ook door belangrijke uittreksels de herinnering van een Godsdienstig volksboek, dat, volgens de getuigenis van tijdgenooten, meer dan eenig ander werk onzer Nederlandsche Schrijvers, tijdens de beginselen der Reformatie en lang daarna, door geleerden en ongeleerden met zeldzame belangstelling is gelezen geworden. Wij danken den begaafden moll voor deze bijdrage, die naast zijn ‘Angelus Merula’ en ‘Johannes Brugman’ verdient geplaatst te worden, en moedigen hem aan,

[p. 415]

om uit den schat zijner onderzoekingen meer soortgelijks te leveren.

Het overige in dit Eerste Stuk is van minderen omvang en belangrijkheid. Van Ds. delprat ontvangen wij, naar een nog onuitgegeven handschrift van de Universiteits-Bibliotheek te Bonn, eene ‘Beschrijving van de klooster-cel van een wereldsgezinden monnik uit het einde van de xv^e of het eerste begin der xvi^e eeuw (bl. 135-139), die ons te midden van gewoonten, ameublementen, kleedingstukken en parfumeriën verplaatst, waardoor wij tot de kennis van de zeden dier tijden worden opgeleid. Prof. kist deelt uit het oorspronkelijke handschrift een nekrologium mede of ‘memorieboek van een der zusterenconventen te Haarlem’ (bl. 140-160), en ‘vier oorspronkelijke, nog onuitgegeven stukken van de hand van Keizer karel den Vijfde’ (bl. 161-182), die, behalve over den merkwaardigen man van wien zij zijn uitgegaan, ook licht verspreiden over de personen aan wie zij gerigt zijn of op welke zij betrekking hebben; waaraan hij nog een soortgelijk ‘oorspronkelijk en onuitgegeven stuk’ (bl. 183-185), hem eerst na het afdrukken der vorigen ter hand gekomen, toevoegt. Ook heeft hij iets te berigten aangaande ‘de Gereformeerde schipper-Gemeente voor Keulen op den Rhijn’ (bl. 186-188). Over ‘het prediken op beroep door gevestigde Predikanten in de Hervormde Gemeente te Weesp’ deelt Ds. van wijk uit de Kerkeraads-Archieven dier Gemeente eenige bijzonderheden mede (bl. 189-200), die er van getuigen, dat deze zaak, thans voor goed in onze Kerk afgeschaft, in vorige dagen veel minder ongewoon was dan sommigen welligt meenen. Nog volgt iets over ‘de Hervormde Gemeente en Predikanten te Noordwijk aan Zee’ (bl. 201, 202); ‘een Zuid-Nederlandsch Volkslied van omstreeks het jaar 1577’ (bl. 203, 204); ‘Querela de fide erga Deum et homines in mundo fere exstincta’, naar een oud handschrift (bl. 205, 206), en ‘twee aanteekeningen’ van Prof. moll ‘op zijne verhandeling over joh. anastasius veluanus (bl. 207, 208).

Er is geen twijfel aan, of dit Eerste Stuk ontleent zijne hoogste belangrijkheid van gezegde Verhandeling. De aard van dit Archief brengt mede, zoo als ook de naam reeds leert, dat daarin veel moet worden opgenomen, enkel om voor vergetelheid bewaard te blijven, en later, bij voorkomende gelegen-

[p. 416]

heid, te stade te komen. De Redactie zie echter zorgvuldig toe, dat elk nieuw Stuk daarmede niet uitsluitend zij opgevuld, maar telkens, voor verreweg het grootste deel, bevatte wat ook voor 't oogenblik belangstelling wekt. Enkel kleinere merkwaardigheden uit oude handschriften, vaak alleen merkwaardig omdat zij oud zijn, maar overigens vrij onbeduidend, zouden het debiet meer benadeelen dan bevorderen. Wij wenschen daarom eene algemeene medewerking van de beoefenaars der Kerkgeschiedenis in ons Vaderland, opdat de nieuwe onderneming gelukkig voortga, en, van de zijde der Redactie, eene gestrenge schifting tusschen het meer en minder belangrijke. Bedriegen wij ons niet, dan is in de laatste jaren de ijver der Godgeleerden in de beoefening der Kerkelijke Geschiedenis niet toegenomen, en er is nog zóó veel te doen! Moge de lust bij vernieuwing aanwakkeren, ook onder de studerende jongelingschap, voor dit vak van studie! Worde vooral de nieuwere Kerkgeschiedenis meer ter hand genomen! En zij het den beide Hoogleeraren gegeven, de taak, die zij op zich namen, vele jaren achtereen, met vrucht en zegen voort te zetten, waartoe wij hun tijd en krachten toebidden van heeler harte!

Van de volgende Stukken - het Tweede is, meenen wij, reeds verschenen - hopen wij, zoodra zij ons worden toegezonden, verslag te geven.