Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

De Scheikunde in het Dagelijksch Leven, door J.F.W. Johnston, M.A., voor Nederland bewerkt door Dr. J.W. Gunning. Eerste Deel. Te Sneek, bij van Druten en Bleeker. 1855. In kl. 8vo. 242 bl. f 1-:

Het is aangenaam, een werk dat in alle opzigten aan de behoeften van onzen tijd voldoet, aan te kondigen, en alzoo eenigzins tot zijne bekendheid mede te werken. De scheikunde, die in elken tak der industrie en ook in het dagelijksch leven ingrijpt, is eene wetenschap die alom behoort verspreid te worden. Geen fabrijkant, of hij moet op zijne wijze een scheikundige zijn; geen koopman of hij moet door de scheikunde goede waren van vervalschte kunnen onderscheiden, en met den stroom van deze tijden meêgaan, die kennis aanvoert, om door kennis geld te doen winnen. Dat kennis in geld kan worden omgezet, leert ons het voorbeeld van Engeland, en Nederland moet dat voorbeeld volgen, wil het in bloei en welvaart blijven toenemen. Doch niet slechts kooplieden en fabrijkanten, maar ieder die op eenige ontwikkeling aanspraak wil maken, moet met de scheikunde van ‘het dagelijksch leven’ eenigzins vertrouwd zijn.

Naarmate eene wetenschap meer ontwikkeld is, kan zij gemakkelijker worden gepopulariseerd. De scheikunde is zonder twijfel hoog genoeg opgevoerd, dat haar gebied door ieder kan betreden worden. Zij is geen eigendom meer van slechts weinige geleerden; neen, duizenden leven reeds in en door haar, en verschaft zij voedsel voor ligchaam en geest.

Waren wij van het gezegde nog niet ten volle overtuigd, het voor ons liggend boek, door johnston voor Engeland geschreven, en door de Heeren adriani en gunning voor Nederland vertaald, zou er ons het bewijs van leveren. In een zeer eenvoudigen stijl zijn daarin een aantal scheikundige daadzaken, die in het dagelijksch leven ingrijpen, helder en duidelijk

[p. 170]

uitééngezet, en het beantwoordt daardoor in alle opzigten aan den titel dien het voert. Zulk eene wijze van behandelen noemen wij de éénig goede, om de wetenschap met al hare nuttigheid door het volk te doen kennen en hoogachten, en volkomen geschikt om liefde voor haar in te boezemen, en het heil dat zij kan aanbrengen te vermenigvuldigen.

Het werk begint met de behandeling van lucht, water en grond. De Schrijver maakt den lezer bekend met de voornaamste bestanddeelen der lucht en met hunnen invloed op planten en dieren. De lucht is een mengsel van vele gassoorten - zuurstof, stikstof, koolzuur, ammoniak, enz. - welke de scheikunde van elkander kan scheiden. Die grondstof der Ouden is voor dieren en planten eene bron van voedsel, welke door eene eenvoudige zamenwerking van omstandigheden, immer dezelfde zamenstelling heeft. Wat de planten er aan onttrekken, geven de dieren er aan terug, en omgekeerd; ziedaar de oorzaak van het voortdurend evenwigt tusschen het dieren- en plantenrijk. Het koolzuur, voor de planten een onmisbaar gasvoedsel, is een vergif voor de dieren; getuige het Doodendal op Java, waar honderden dieren, zelfs menschen, hun graf hebben gevonden. Het gasvoedsel voor den mensch, de zuurstof, is in de dampkringslucht steeds in genoegzame hoeveelheid voorhanden. Bijkans onbewust putten wij dááruit voortdurend de noodige hoeveelheid van dat gas, en het zou ons moeijelijk zijn vijf minuten zonder hetzelve te leven.

De S. gaat van de lucht tot het water over, en maakt den lezer met de scheikundige zamenstelling van zuiver water, wel-, rivier-, bron- en zeewater bekend, en beantwoordt de vragen: Welk water is drinkbaar, en waardoor is het drinkbaar?

De scheikundige zamenstelling der verschillende watersoorten, en de ervaring doen de oorzaak kennen van het verschijnsel, dat aan de ééne watersoort bijkans geen smaak is, en de andere tot de meest smakelijke en verfrisschende dranken behoort. De S. wijst er op, hoe voorzigtig men met het gebruik van water zijn moet, vermits de bodem niet slechts een oplossingsmiddel is voor goede stoffen, maar ook voor zulke die de gezondheid benadeelen. Zoo moet men zich, b.v., wel wachten van water te drinken, hetwelk gronden is doorgetogen, in welke lijken vergaan. - Het artikel water is

[p. 171]

door den Heer gunning nog verrijkt met water-analysen betreffende ons Vaderland, waardoor het in belangrijkheid aanmerkelijk is toegenomen.

Vervolgens handelt de S. over den grond dien wij bebouwen. Op dezelfde belangrijke en veelomvattende wijze beantwoordt hij de vragen: welke is de scheikundige zamenstelling van de verschillende gronden; - waardoor ontstaat dit verschil; - welke is de oorsprong der gronden; - en welke is hunne verhouding tot de planten? Hier wordt de lezer ook met des menschen invloed op het verbeteren van gronden bekend gemaakt.

Voorts worden ‘de planten die wij aankweeken’ behandeld, en wie dit Hoofdstuk aandachtig leest, zal een goed denkbeeld bekomen van de structuur der plant en haren groei; van de scheikundige zamenstelling der plant en de structuur van hare voornaamste organen (bladeren en wortel), en van de verhouding der plant tot lucht en grond. Belangrijk is hier de behandeling der gist-plant; het eenvoudige ééncellige plantje. De gist toch is in naam bij ieder bekend, en grijpt derwijze in de industrie in, dat men haar niet kan wegdenken, of men denkt tevens alle geestrijke vochten weg, ja, zelfs het brood, zoo als het door ons bereid en gebruikt wordt. Tot in onze keuken is de gist dikwerf een noodzakelijk artikel. Dat ééncellige plantje verschaft ons de smakelijkste dranken, en maakt de graanspijzen voor ons gemakkelijker te verteren, gelijk uit het volgende Hoofdstuk blijkt, waarin ‘het brood dat wij eten’ behandeld wordt.

Hier wordt de zamenstelling van een groot aantal graansoorten vermeld, en telkens gewezen op die zamenstelling in verband met de voeding van den mensch. Behalve deze behandelt de S. insgelijks de boonen, erwten, den sago-palm, den broodvruchtboom, enz.

Van de gebruikelijke meelspijzen gaat hij over tot de vleeschspijzen, meldt den lezer derzelver voornaamste scheikundige bestanddeelen, en vergelijkt ze, wat het voedend vermogen aangaat, met de meelspijzen. Bovendien wordt de scheikundige zamenstelling van melk en andere dierlijke dranken (bouillon) behandeld; en vooral op de melk, als het modèl van voedsel, gewezen.

Minder belangrijk voor de voeding, doch des te meer om

[p. 172]

de waarde die wij er aan hechten, is de behandeling van ‘de dranken die wij bereiden’. De S. noemt de verschillende soorten van thee, koffij en cacao, en deelt de wijzen mede op welke zij ten gebruike worden toebereid, alsmede hunne zamenstelling.

In de Hoofdstukken (VII, VIII en IX) waarin deze onderwerpen behandeld worden, vindt men eene menigte daadzaken die van het meeste belang zijn. In verband met de scheikundige zamenstelling ziet men dat sommige dier dranken hoofdzakelijk opwekkend zijn, doch andere (cacao) ook als voedingsmiddelen zijn te beschouwen. Ook de thee en koffij echter, zouden, onder zekere voorwaarden, niet slechts opwekkings-, maar ook als voedingsmiddelen kunnen dienen.

Zoo wij eene aanmerking mogen maken op 't physiologische gedeelte van dit boek, dan is het deze: dat de Schrijver zich niet duidelijk genoeg verklaart omtrent den invloed welken de planten-bases, in die dranken vervat, op ons zenuw-systeem uitoefenen.

Naar ons bescheiden oordeel hebben deze bases twee tegenovergestelde uitwerkingen, naarmate de dranken in kleinere of grootere hoeveelheid worden gebruikt. In kleine hoeveelheid gebruikt, verhoogen zij het levensgenot (het stoffelijk leven); in groote hoeveelheid aangewend, is hunne uitwerking verdoovend, en bevorderen zij de stofwisseling van het dierlijk leven niet. Onder overigens dezelfde omstandigheden wordt in het eerste geval meer voedsel verbruikt; in het laatste geval minder. Die veel thee drinkt, behoeft minder te eten, daar hij minder leeft; die weinig thee drinkt, heeft meer voedsel noodig; want hij leeft meer; zijne stofwisseling is sterker. De bases zelve maken geen voedsel voor ons organismus uit; zij prikkelen de zenuwen, en deze bevorderen de stofwisseling; zijn de zenuwen overprikkeld, dan wijzigen zij hunne verrigting, en gaan de stofwisseling tegen.

In het laatste Hoofdstuk gaat de Schrijver de verschillende suikersoorten na, en wel voornamelijk de druiven- en rietsuiker. Hij wijst daarbij op het nut, dat de scheikunde in de industrie kan te weeg brengen: de suiker, b.v., is geen monopolie meer der keerkringsgewesten; in Europa maakt men tegenwoordig jaarlijks millioenen ponden suiker uit beetwortelen.

Wij hebben kortelijk den aard en de strekking van dit boek

[p. 173]

doen zien, en hopen dat het ons gelukken moge daardoor tot zijne verspreiding iets bij te dragen. De eigenaardige wijze waarop johnston de zaken voorstelt, laat, ten aanzien van duidelijkheid en degelijkheid, niets te wenschen over. Dat is ook het geval in de vertaling, die alle lof verdient. De Heeren adriani en gunning hebben Nederland eene dienst bewezen door die zóó te leveren; al staan zij voor sommige meeningen van den Schrijver niet geheel en al in. Wij twijfelen niet, of ons publiek zal het werk, om de belangrijke zaken die 't bevat, op hoogen prijs stellen, en aldus ook de zorg vergelden, die aan de vertaling is besteed.

Het Tweede Deel zal door den Heer gunning alléén vertaald worden. Wij zien dát, en ook het Derde Deel, waarmede het werk compleet zal zijn, met verlangen te gemoet.