Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

Geschiedenis van het Kerkelijke Leven der Christenen gedurende de zes eerste eeuwen, door W. Moll, Hoogleeraar te Amsterdam. Eerste Deel. De Kerkelijke Maatschappij. Tweede, verbeterde druk. Te Leyden, bij D. Noothoven van Goor. 1855. In gr. 8vo. 325 bl. f 3-60.

Het verdient voorzeker met blijdschap te worden opgemerkt, hoe onze dagen in schier alle wetenschappen - onder den invloed zoo wel der Natuur-studie als der hoog ernstige wereldgebeurtenissen welke wij beleven - een streven aan den dag leggen om de sfeer der afgetrokken bespiegeling te verlaten, en tot den veiligen bodem der historische en geestelijke feiten terug te keeren. Dit streven is inzonderheid ook in de Godgeleerdheid van grooten invloed geweest. In onderscheidene harer vakken heeft men deze feiten, die vroeger minder of meer planloos naast elkander werden gelegd, en wier zamenvoeging dus altijd in dezelfde mate toevallig scheen, tot een zamenhangend geheel, tot eene uit op elkander volgende toestanden zich geregeld ontwikkelende Geschiedenis verheven. Wij wijzen tot voorbeeld op de zoogenaamde Inleiding in de geschriften des Bijbels, en op hetgeen reuss en guericke voor haar hebben gedaan; op de Bijbelsche Dogmatiek, onlangs door den eerstgenoemde als eene Geschiedenis van het Apostolische tijdvak beschreven; ja, ook op de Dogmatiek zelve, aan welke schleiermacher's vruchtbare, ofschoon in vele opzichten bedenkelijk eenzijdige behandeling een geheel historisch karakter heeft gegeven.

Iets dergelijks wordt voor ons Vaderland omtrent de wetenschap van het kerkelijk leven door Prof. moll gedaan in het aangekondigde werk. Deze wetenschap, vroeger algemeen Kerkelijke Archaeologie genoemd, miste tot nog toe, bij allen zaâmgehoopten rijkdom van stof, eene voldoende genetische ontwikkeling van de veelvoudige verschijnselen des kerkelijken levens. Men stelde zich, door den naam Archaeologie verleid,

[p. 120]

willekeurige grenspunten in den tijd; in plaats van het kerkelijk leven, gelijk zulks met de kerkelijke dogmata geschiedt, door alle eeuwen heen, tot aan zijne hedendaagsche ontwikkeling toe, in zijne geschiedenis te beschouwen. Zulk eene geschiedenis nu levert voor haar eerste tijdperk Prof. moll; haar bepalende als: ‘eene wetenschappelijke voorstelling van de aanvankelijke ontwikkeling des kerkelijken levens in al zijne deelen, en van de menigvuldige veranderingen die het onderging in verschillende tijden en onder den invloed van verschillende oorzaken’.

Een der Beoordeelaars van den eersten druk dezes werks heeft opgemerkt: dat de S. wel die ontwikkeling des kerkelijken levens in al zijne deelen had geschetst, maar niet genoeg die ontwikkeling als een geheel in organischen zamenhang; ofschoon hij erkent dat de zaak-orde aan welke de S. zich gebonden had geacht, hem het voldoen aan dezen eisch hoogst bezwaarlijk maakte. Wij meenen op deze laatste reden grooten nadruk te moeten leggen, en voegen er bij: dat elke in de Kerkgeschienis in het algemeen niet onkundige lezer door dit werk uitnemend zal geholpen worden, om zich zonder moeite de bedoelde, voorzeker noodzakelijke voorstelling van het geheel des kerkelijken levens te maken. Het is hier, met gewijzigde toepassing, de oude strijd die ook op het gebied der algemeene geschiedenis over de ethnographische en de synchronistische methode wordt gevoerd; en de bemiddeling volgens welke op dat gebied veelal beide methoden haren eisch verkrijgen door eene ethnographische, maar tevens periodische behandeling, ware voor dit werk ál te zeer versnipperend geweest. Daarenboven, gelijk de Schrijver van de door ons met dankbaarheid herdachte ‘Angelus Merula’ en ‘Johannes Brugman’ met neander en ullmann de kunst verstaat, om enkele personen, als middelpunten, op hun geheelen tijd en omgeving een duidelijk licht te doen werpen, zoo blijkt hij ook gedurig in dit werk, tot dat zelfde bij de voorstelling van enkele zaken en omstandigheden van het kerkelijk leven uitstekend bevoegd te zijn.

Onder kerkelijk leven verstaat de S. ‘een leven dat door de gemeenschap aan de kerk bepaald wordt, en onder den invloed dier gemeenschap eene zekere ontwikkeling ondergaat en zoodanige vormen aanneemt als het buiten haar niet kennen zou’. Hij ontwikkelt verder hoe de wetenschap van dit kerkelijk leven eerst aan de Hervorming eigenlijk haar aanwezen

[p. 121]

dankt, daar de beide groote afdeelingen der Christelijke Kerk sedert de behoefte gevoelden om hare leerstellingen en kerkvormen uit den oorspronkelijken toestand der Christelijke Kerk te rechtvaardigen. Na een beoordeelend overzicht harer behandeling tot heden toe, en van de bronnen uit welke hare kennis geput wordt, geeft hij hare perioden-indeeling op. De eerste periode dezer geschiedenis - die van de aanvankelijke ontwikkeling en vestiging van het kerkelijk leven onder den invloed des nieuwen Christendoms en der oude volksbeschaving - strekt zich uit van de Apostolische dagen tot den aanvang der zevende eeuw. De tweede vertoont ons de verdere ontwikkeling, en vervreemding des Christelijken levens van vroeger beginselen, onder den invloed van een kwalijk begrepen Christendom en de nationaliteit van jongere volken, van de zevende tot de zestiende eeuw. Van daar tot heden zien wij in de derde periode de vernieuwing en reiniging des kerkelijken levens, onder den invloed van een beter begrepen Christendom en herlevende volksbeschaving. De stof der eerste periode laat zich weder onderscheiden in drie groepen: de kerkelijke maatschappij, de openbare eeredienst, en de kerkelijke zeden der Christenen. De vereischten tot eene juiste behandeling, en haar veelzijdig nut worden daarna aangewezen. In het werk-zelf zijn tekst en aanteekeningen van den eersten druk verrijkt en hier en daar gewijzigd; doch het geheel heeft den boeijenden vorm, de aangename populariteit en de duidelijkheid behouden, die dit werk sedert elf jaren een sieraad der vaderlandsche letterkunde en een schoon bewijs doen zijn hoe men veelzijdige, grondige geleerdheid in algemeen verstaanbaren vorm, ten nutte der geleerden niet alleen, maar ook der beschaafde Gemeente kan inkleeden. Inzonderheid noemen wij voor dit laatste doel belangrijk de Hoofdstukken 1-6: over de namen der Christenen, hun algemeen priesterschap, gedoopten en ongedoopten, asceten, monniken en priesters; 17 en 19: over de ouderlingen en diakenen; 28-30: over de rechten en verplichtingen der geestelijken; 32 en 35: over onderhoud der armen en kerkelijke tucht.

Moge het ons gelukken, op nieuw de aandacht van vele beschaafden op dit voortreffelijk werk te richten. Welk nut hun geloof en Christelijk leven, nevens hunne beschaving en ontwikkeling, daaruit kunnen ontleenen, willen wij met des S. eigen

[p. 122]

woorden uitdrukken, ook tot proeve van den stijl, en vooral van het levend geloof dat het geheel bezielt:

‘Het nut, het groote heil dat de kennis van de geschiedenis des kerkelijken levens aanbrengt, is de verlevendiging en verhooging onzer bewustheid aangaande het wezen van ons kerkelijk leven zelf. De natuur, de waarde, de zin en beteekenis van de kerkelijke maatschappij, den cultus en de kerkelijke zeden onzer dagen kunnen niet wel verstaan en gewaardeerd worden met het vuur der liefde die zij verdienen, zonder de klare kennis van hunne oorzaken en wording, daar ook hier het tegenwoordige slechts nadere ontwikkeling van het verledene is. Eerst dan, als wij door de hand der geschiedenis tot een helder begrip zijn gevoerd van het kerkelijk leven zoo als het nu is, kunnen wij het beminnen, en eerst dan ook kunnen wij bewaard worden voor eenzijdigheid, zoowel in het waarderen als geringschatten der verschillende godsdienst-gebruiken, die eigen zijn aan de verschillende kerkgenootschappen. Maar nog meer; omdat de geschiedenis het kerkelijk leven der voorgeslachten verklaart en daardoor ook het onze, zoo wekt en sterkt zij de overtuiging aangaande de gemeenschap der leden van de Christelijke gemeente van vroeger en later tijden, het geloof aan de gemeenschap der heiligen, zoowel die nu zijn, als ook die voormaals hier beneden in de zichtbare kerk op aarde vertoefden. Wij aanschouwen het met gewijde vreugde dat dezelfde beginselen die nog heden in ons en, gedeeltelijk onder andere vormen, in de leden van andere kerkgenootschappen werken, ook in hen werkten. De stroom der eeuwen, die ons vaneen scheidt, krimpt weg: de muur der afscheiding, die ook heden nog Christenen van Christenen afgezonderd houdt, verliest althans veel van zijne vreesselijke hoogte; wij gevoelen ons aangedreven om elkander de broederhand te reiken, en erkennen de hemelsche waarheid klaarder, dat wij ééne groote kudde zijn van éénen goeden Herder. Die Herder was met de zijnen en is nog heden met de zijnen. Gelijk Hij in zijne vroegere Gemeente leefde, zoo leeft Hij nog in haar. Het kerkelijk leven der Christenen, voor zooverre het in christus zelven beginsel vindt, door zijn Evangelie en Geest werd en wordt, bepaald en bestuurd is, getuigt van den christus, gelijk het schepsel altijd getuigt van zijnen Schepper: de geschiedenis dus van dit leven -

[p. 123]

dit is de schoonste vrucht welke zij draagt - brengt ons mede tot de kennis van den christus zelven, tot de aanschouwing van zijn wezen en zijne heerlijkheid, en, wat hetzelfde is, tot de liefde en aanbidding van zijn heiligen naam.’

Wij zien verlangend uit naar het Tweede Deel dezer Geschiedenis, en blijven vuriglijk wenschen, dat den Hoogleeraar moll tijd en kracht geschonken worden om, mocht het zijn, ook de laatste twee perioden van de Geschiedenis van het kerkelijk leven zoo grondig, boeijend en stichtelijk voor ons volk te bewerken als hij de eerste en belangrijkste gedaan heeft.

g.