Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1856

Geschiedenis der Kerkhervorming in ons Vaderland. Voor Christenen die belang stellen in de waarheid. Door Dr. E.J. Diest Lorgion, Predikant te Groningen. Met vignet. Te Tiel, bij H.C.A. Campagne. 1855. In gr. 8vo. VII en 291 bl. f 3-10.

Aan eene nieuwe Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland, waarover reeds zoo veel geschreven is, schijnt geene behoefte. Zij kan echter hare nuttigheid hebben, wanneer zij, gelijk deze van den werkzamen Schrijver, voor het volk is ingerigt, om 't tot de regte waardeering van de merkwaardige gebeurtenissen welke bij de invoering en vestiging der Hervorming onder ons plaats grepen, en tot prijsstelling op de door haar verkregen groote voorregten op te leiden. Nieuws mag men in zulk een werk niet verwachten. Op een goed gebruik der bronnen; op geest en strekking; op vorm en keuze komt het aan. En hierin is de Schrijver niet ongelukkig geslaagd.

Hij heeft zich bediend zoo van hetgeen elders voorkomt, als van hetgeen hij-zelf over de Kerkhervorming in Friesland, en over duifhuis geleverd had. Zijne bedoeling is: dat men christus en zijn Evangelie als de eenig geldende magt en

[p. 110]

regel volge, met verwerping van alle menschelijke bepalingen en den band van menschelijke schriften. Volgens hem zal dit ook de oorspronkelijke bedoeling van de Nederlandsche Hervormden geweest zijn. Wij gelooven dat dit slechts van sommigen, niet van de meesten kan gezegd worden, die weldra de noodzakelijkheid inzagen, om zich door Geloofsbelijdenissen te verbinden; blijkens de gereede onderwerping van de groote meerderheid aan die Belijdenissen. Meer zijn wij het met den Schrijver eens in zijn streven om alle overdreven waardeering van hetgeen in de zestiende eeuw plaats had, ten koste van hetgeen in onze dagen te vinden is, tegen te gaan. Hij verzwijgt de gebreken en verkeerdheden niet, die de invoering der Hervorming vergezelden; doch is tevens billijk genoeg, om in de tijdsomstandigheden de reden te vinden van sommige naar onverdraagzaamheid zweemende maatregelen der Gereformeerden tegen hunne vorige onderdrukkers. Het wreede dier verdrukkingen, de bloedige vervolgingen onder alva, en de bigotterie en onverzettelijkheid van filips worden niet vergeten. Of de laatste altijd naar overtuiging te werk ging, gelijk men gewoonlijk stelt, zouden wij betwijfelen. Filips moge nog zoo vast aan de Roomsche Kerk verkleefd geweest zijn: hij had toch een geweten, en eenig begrip van de verhevene waarheden en de heilige voorschriften van het Evangelie; en wat de wetten van mensch- en zedelijkheid van hem vorderden, was hem - zijne brieven bewijzen het - niet vreemd. Maar hoe zal men daarmede overeenbrengen zijne grove afdwalingen in het zedelijke? Hoe vallen voor de regtbank van geweten en godsdienst te verdedigen zijn heerschende argwaan jegens zijne trouwste, gelijk hij Roomschgezinde, dienaren, waarvan Don jan en de Prins van parma de slagtoffers werden; zijn gedrag omtrent zijne naaste betrekkingen; de verraderlijke handelwijze waarmede hij bergen en montigny, egmond en hoorne in de val lokte, en zijne van goedertierenheid en barmhartigheid overvloeijende betuigingen jegens de Nederlanders, terwijl hij vuur en zwaard voor hen gereed hield? Toegegeven, gelijk op bl. 144 gezegd wordt, dat hij het welzijn der Nederlanders naar zijne inzigten zocht te bevorderen: zoo blijft het ons duister, hoe dat welzijn volgens die inzigten - het verkrijgen van een absolutistisch bestuur, en de vestiging der Inquisitie - kon bevorderd worden? En

[p. 111]

niet naar zijne inzigten, of die van zijnen Spaanschen Raad, maar volgens de door hem plegtig bezworen privilegiën, vrijheden en gewoonten had hij het volk te regeren. Wat er van Nederland zou geworden zijn, indien de Koning onbelemmerd zijn gang had kunnen gaan, leeren ons het gebeurde met Arragon, en geheel Spanje. Wij hebben gemeend deze aanmerkingen te moeten maken, èn voor den bekwamen Schrijver, èn ter bestrijding van ongegronde gevolgen, die door anderen kunnen getrokken worden uit zijne gezegden omtrent een Vorst, den opstand tegen wiens geweld wij als volkomen wettig beschouwen.

De oorzaken van dien opstand zoekt diest lorgion, overeenkomstig het door requesens geuite, op bl. 255 aangehaalde gevoelen, in de nieuwe belastingen en de losbandigheid van het krijgsvolk. Maar alva, die, na een zesjarig bewind, beter dan zijn pas aangekomen opvolger, wist wat er omging, schreef aan den Koning: dat oranje zich door de steden die hem erkenden, meer dan vier malen den tienden penning had laten betalen, en zag in der Nederlanderen zucht tot gewetensvrijheid, om welke te verkrijgen zij gaarne den tienden en vijfden penning zouden geven, de hoofdoorzaak van den opstand. Wij gelooven dat alva hierin gelijk had. De nieuwe belasting deed den beker van bitterheid, die door de veelvuldige verdrukkingen en teregtstellingen tot den rand toe was vol geworden, overloopen; niet alleen om de zwaarte en het voor den handel belemmerende der belasting, maar ook, en nog meer, omdat zij den Koning van de verpligting onthief zich om geldelijken onderstand tot de Gewestelijke Staten te wenden, en dezen beroofde van het laatste hun overgebleven middel om het onbeperkte dwangjuk te ontgaan. Maar de ware oorzaak der onlusten was: de Godsdienst, die de Hervormden de worsteling deed volhouden, ook toen de overige redenen van klagen waren weggenomen, en waarop de vredesonderhandelingen te Breda en te Keulen, en de pogingen tot bemiddeling door Don jan aangewend, schipbreuk leden, omdat de Koning geene vrijheid van Godsdienst wilde toestaan.

De Geschiedenis wordt tafereelsgewijze, en in eenen naar den aard der onderwerpen afwisselenden stijl behandeld. Zonder de tijdsorde te veronachtzamen, houdt de Schrijver zich echter niet met alle bijzonderheden op, maar doet eene keuze

[p. 112]

van personen die als de vertegenwoordigers van hunne eeuw kunnen aangemerkt worden; behandelt die gebeurtenissen welke den meesten invloed uitoefenden; en deelt die stukken mede welke verdienen gekend en aan de vergetelheid ontrukt te worden. Dat hij pistorius, wiens belangwekkend gelaat voor het werk afgebeeld is, en andere getuigen der waarheid zelven laat spreken, moeten wij zeer goedkeuren. Hunne naïve en frissche geloofstaal geeft een beter denkbeeld van 't geen in hun hart omging, en velen hunner tijdgenooten met hen gevoelden, dan eene naauwkeurige beschrijving zou vermogen. Welk eene afbreuk het Pauselijk gezag, slechts zes jaren na het optreden van luther, hier te lande reeds geleden had, vernemen wij uit den redetwist te Groningen gehouden tusschen de Dominikaner monniken en de pastoors der Martini-kerk.

Wij kunnen dit werk aan Protestanten, en ook aan Roomschgezinden die de waarheid zoeken, aanbevelen.