Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Gedachten over wetenschap en kunst.
(Uit den vreemde.)

I.

De belanglooze vrienden der wetenschap zijn tegenwoordig schaarscher dan ooit. Onze maatschappelijke instellingen verdeelen ons in twee klassen: een klein getal dat ruime inkomsten heeft, en de groote menigte die door handen-arbeid in hare behoeften moet voorzien. De rijken zijn te wèlgesteld om geleerden te worden, en de anderen te behoeftig om naar geleerdheid te kunnen dingen.

Het is zeldzaam dat iemand die in de weelde is groot gebragt, en te midden van al de genietingen der wereld leeft, die verstrooijingen en vermaken vaarwel zegt om zich aan de studie over te geven; en het is nog zeldzamer dat iemand van ondergeschikten stand de dringende noodzakelijkheid om voor zijne nooddruft te zorgen, voorbijziet, om zich aan eene onafgebrokene en weinig of niets opbrengende studie toe te wijden.

Het handwerk en de beroepsbezigheden dooden de wetenschap. Zestig jaren van omwentelingen hebben ieder geleerd in ingespannen werkzaamheid de voornaamste, ja eenigste toevlugt te zoeken, en bijna alle denkende geesten tot de praktijk

[p. 193]

henengevoerd. De opvoeding is daarvan doortrokken en strekt sedert om gedurig van de theorie tot de toepassing te brengen. Oorzaken van eene hoogere orde hebben het hare bijgedragen om die strekking te versterken. Men heeft zoo vele theoriën schipbreuk zien lijden, en zoo vele andere, die niets waardig waren, duur betaald, dat men geëindigd is met de theoristen te wantrouwen, en ze voor onvermogend of gevaarlijk te houden.

De gevoelens die enkel op het stoffelijke gerigt zijn, beginnen gelukkig hunne alles overweldigende kracht te verliezen. Zij hebben in het laatst der vorige en in het begin dezer eeuw alom hunnen invloed doen gelden. Even zoo is de hoogvliegende bespiegeling in hare onvruchtbaarheid kenbaar geworden; ook zij heeft, omdat de uitersten elkander raken, tot een grof materialismus geleid. Wij hebben van hunne lange heerschappij de zucht overgehouden om spoedige en dadelijke voordeelen te willen zien, en de gewoonte om de zaken naar hare onmiddellijke uitkomsten te beoordeelen. Men heeft een woord, een barbarisme, uitgevonden om eene barbaarsche zaak uit te drukken: het positivismus. Dit positivismus is als theorie eigenlijk niets, maar als een feit is het van groot gewigt, het heeft bijna alle verstanden overweldigd. Het is de onverzoenlijkste vijand van allen vooruitgang in de wetenschap en van alle echte beschaving.

Het zou ongerijmd zijn de toepassingen te verachten die het leven zelven zijn, of de menigte in de kennis der theoriën te willen inwijden, zoo als men vroeger daartoe pogingen heeft aangewend. Wij zijn de eersten om te erkennen dat men de wetenschap verlaagt door die onder het bereik van iedereen te willen brengen. Men maakt daardoor slechts verwaande half-geleerden, die voor elke betrekking in de maatschappij en voor elke nuttige werkzaamheid ongeschikt zijn, en door het gemis van eene doelmatige opleiding, ook voor elken tak van nijverheid onnut worden. Het is, dunkt ons, bewezen en juist ingezien, dat men de groote menigte voor de praktijk moet opleiden, maar alleen onder de voorwaarden: van de theorie haren rang, en wel den eersten, te doen behouden; van

[p. 194]

de letterkundige, wijsgeerige en wetenschappelijke studiën te versterken; de vorderingen daarin door alle middelen te ondersteunen en in werking te houden, en te erkennen dat zij de wezenlijke schat der maatschappij en de stevigste hoop der toekomst zijn.

Het ware te bejammeren, als men door de nadeelen eener uitsluitend theoretische opvoeding te overdrijven, eindigde met aan de theorie zelve den oorlog te verklaren. Men sla de geschiedenis der vorderingen van den menschelijken geest gade, dan zal men zien dat de meeste en grootste ontdekkingen de vruchten van de zuivere bespiegeling geweest zijn, en dat men altijd door naar de waarheid te zoeken, ook het nuttige gevonden heeft. Het toeval heeft soms óók tot ontdekkingen geleid, maar hierop kan men niet te voren rekenen; de wetenschap gaat uit van vaste grondbeginselen naar een te voren bepaald doel. Hetgeen zij vindt, kan zij als haar eigendom beschouwen.

De wetenschap wil van onder-op, in hare toepassing opgevat worden. Wie zich niet dan ter loops met de beginselen bezig houdt, om des te spoediger de gevolgtrekkingen te kennen, zal zich nooit tot de hoogte dier beginselen verheffen; hij zal ze nimmer kennen en doorgronden. Zijn gang zal onzeker en wankelend zijn; zijne waarnemingen zullen zonder waarde blijven, omdat zij niet volgens de ware méthode verkregen zijn; zij zullen hem niet geven wat hij zoekt, of zoo zij hem zijn doel doen bereiken, is het bij toeval. Als de wetenschap verlaagd wordt tot een tak van koophandel, om er enkel winst door te bejagen, zullen er geene geleerden meer gevonden worden, wier geheel leven alleen aan het onverdroten opsporen der waarheid geheiligd is.

Wij zullen dan ook geene groote stelsels meer zien verrijzen die een naam aan eene eeuw geven, en van afstand tot afstand mijlpalen zijn op den door het menschdom roemrijk doorloopen weg. De wetenschap zal dan niet alleen verlaagd, maar vernietigd worden; want men zal niet anders overhouden dan waarnemingen zonder een bepaald doel en zonder zamenhang.

[p. 195]

Zij zal niet slechts vernietigd, maar ontëerd worden; want in plaats van onzen geest te beheerschen en te leiden, zal zij tot eene slavin van onze behoeften en begeerten worden gemaakt. Zij die de bestemming en aard der wetenschap zóó voorstellen, gelijken op dien staatsman die de schilderijen van een groot kunstenaar, volgens hunne oppervlakte, per voetmaat wilde betalen.

Gelukkig voor de menschheid dat er altijd geesten zullen zijn gretig naar kennis; geprikkeld door het genie des onderzoeks en der uitvinding; onverschillig voor enkel stoffelijke genietingen; het fortuin voor niets tellende; ongevoelig voor ontberingen; onvermoeid in werkzaamheid; onverzadelijk in wetenschappelijke kundigheden; zonder afwenden het oog op de waarheid gerigt houdende, gelijk de kompasnaald naar de poolster; haar zoekende te midden van vermoeijenissen en gevaren, zonder verademing of rust, zonder verflaauwing van inspanning; - stervelingen, die in hun binnenste het heilig vuur onderhouden, in weerwil van alle teleurstellingen; en vervuld zijn met die vurige geestdrift, welke men gevoelt als men voor de volgende eeuwen werkt: als men voor zijnen geest gezigteinders ziet opkomen die geen menschelijk oog tot nog toe heeft aanschouwd. Het is voor hen, het is voor die uitverkorene zielen, dat alle de schatten der gedachte geschapen zijn; zij antwoorden elkander van eeuw tot eeuw; elke eeuw verkrijgt als haar erfdeel de voortbrengselen, de ontdekkingen dergenen die haar vooraf gingen, en zij vermeerdert op hare beurt dit heilig onderpand, en verbetert deze of die waarneming, of ontdekt eenige nieuwe wet, of hecht weder een verschijnsel aan zijne oorzaak, of vindt eenen nieuwen schakel in de goddelijke keten die de schepping met de Scheppende Gedachte verbindt. Als zij op haren weg eene ader vindt die de mensch kan ontginnen, duidt zij die in het voorbijgaan aan, opdat er de industrie haar voordeel mede doe, en verder voortgaande, streeft zij naar de verovering der theorie, het eenige voedsel dat haar verzadigt. O, levende wereld! o, betooverd paleis! o, zalig oord! enkel door krachtige geesten bewoond, waar de gedachte zich alleen met de eeuwige beginselen bezig houdt, waar het oog de raderen die het groot heelal bewegen ziet in elkander grijpen, waar, uit ééne groote en eenvoudige formule, met eene verbazende vruchtbaarheid, wetten voortvloeijen die met elkander in het schoonst verband staan, vol van rijkdom en veelzijdigheid van toepassing, in hare eenvoud en diepte! Dezelfde God die ons geschapen heeft om de hemelligchamen te aanschouwen, heeft in onze harten dezen onleschbaren dorst naar de waarheid ontstoken, als of Hij reeds hier ons eenigzins in de geheimen van Zijn werk en in de wonderen van Zijne alwijsheid wilde inwijden.

[p. 196]

II.

De waarde der menschheid is u, kunstenaar! als een heilig onderpand toevertrouwd. Bewaar 't zuiver en ongeschonden, dat er geene smet van wansmaak of onzedelijkheid op kleve. Het menschdom, dat het oog op u gevestigd houdt, zinkt met u als gij u van het ware schoon verwijdert, maar verheft zich wanneer gij uwe roeping gevoelt.

De heilige tooverstaf der kunst wijst ons onze bestemming aan. Het vuur dat zij in onzen boezem doet gloeijen, worde nimmer verdoofd; maar diene tot ontwikkeling van het alwijze wereldplan. Alle kunsten stemmen de harten tot één wegslepend gevoel, dat hen in de algemeene harmonie doet te zamensmelten.

Door haren tijd verstooten, vlugtte de waarheid onder het kleed der dichtkunst, en vond beschutting in het Muzenkoor. Hier schitterde zij in haren hoogsten glans. Zij veroudert noch verwelkt, maar hare zangen klinken met eene betooverende kracht, die schrikverwekkend in het oor van de minachters van het schoone weergalmt.

Dat de sluijer van voor de oogen dier minachters moge wegvallen; dat hun geest, van het stof en de vergankelijke goederen der aarde ontkluisterd, moge verlicht, veredeld en verruimd worden! Zij zullen dan op de kunsten niet verder smalen, maar schaamrood het schoone erkennen dat deze in hooren zigtbare vormen voorstellen. Hoe de kunsten miskend mogen worden, zij eindigen toch met de zegepraal.

∏sp;

Kunstenaars! vrije zonen van de vrije Natuur! verheft uwe hoofden met fierheid! Ziet met eenen vasten, onafgewenden blik naar den omstraalden zetel van het hoogste schoon; zijn glans zal uwe oogen niet verblinden. Verwacht daar den krans der overwinning, en versmaadt alle andere kroonen waarmede men uw hoofd zou willen ontsieren.

Talloos vele wegen leiden naar de oneindige menigvuldigheid van het kunstschoon, doch het doel is één. Wijkt men dáárvan af, dan is men voor de kunst reddeloos verloren. Kunstenaren! dat geen valsche naijver zich in uw gemoed dringe! Eensgezind, arm in arm, met onwankelbaren moed voortgeaan, op het steile pad aan welks einde de troon is van die volmaakte Éénheid, die den oneindigen stralenbundel der verscheidenheid in één punt vereenigt! Uwe roeping is verheven; want zij overleeft den tijd. De volkomen bereiking van uw doel ligt eerst aan gindsche zijde des grafs.