Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Fragmenten uit de Reizen in den Indischen Archipel, enz. Door J.B.J. van Doren,Oud-Onder-Intendant der 1^e Klasse, Ridder van de Militaire Willems-Orde en van den Nederlandschen Leeuw, enz. Eerste Deel. Te Amsterdam, bij J.D. Sijbrandi. 1855. In gr. 8vo. IV en 407 bl., met gekleurde platen.

Van de Eerste Aflevering van dit belangrijke werk, dat zoo geheel en al de strekking heeft om ons met de Land- en Volkenkunde van den Indischen Archipel meer bekend te maken - hebben wij korten tijd geleden (September 1855, N^o. XI, bl. 536) reeds gesproken. Wij hebben onze lezers toen met den schrijftrant en de manier van voorstelling van den Schrijver bekend gemaakt. De spoed waarmede de andere Afleveringen van het Eerste Deel zijn gevolgd, strekt ten blijke van den ijver des Schrijvers, die, ook blijkens den inhoud der Fragmenten, zich veel moeite geeft, daar hij zich niet enkel vergenoegt met mede te deelen wat door hem-zelven is gezien of waargenomen, maar ook zijn werk met statistieke en topographische aanteekeningen doorvlecht, die tot aanvulling van zijne eigene opmerkingen kunnen strekken.

Op het ‘Bezoek te Palembang’ volgen de ‘Herinneringen van Boro Boedoe’, van welke gedenkteekenen der bouw- en beeldhouwkunst, en van de vroegere grootheid der Javaansche natie, de meeste Schrijvers, die in deze eeuw Java bezocht hebben, met bewondering spreken.

‘Het Landschap of de Residentie Kadoe’, in het midden van Java gelegen, en door vruchtbaarheid beroemd, wordt daarna beschreven. Te Magelang, de hoofdplaats dier Residentie, had de Generaal Baron de kock geruimen tijd zijn hoofdkwartier tijdens den oorlog tegen diepo negoro. De lezer wordt bekend gemaakt met de gewone opbrengst dier Provincie aan padie (rijst), tabak, suikerriet, koffij, thee en indigo. Ook de cijfers van den veestapel in het jaar 1845 worden opgegeven.

[p. 796]

Voorts doet de Schrijver zijne lezers een uitstapje maken naar het eiland Ceram, onder de Alfoeren. Over de levenswijze, de huwelijken, en de verdere gebruiken dier bijkans naakt gaande natuurmenschen verneemt men hier veel nieuws. Zonderling is wat op bl. 165 is opgeteekend: ‘Bij de Alfoeren van het Oostelijk gedeelte (van Ceram) wordt het lijk, even als bij die in de Menadonesche bovenlanden, in eenen aarden pot in den grafkuil geplaatst.’ - ‘Ofschoon de waarschijnlijkheid niet groot is, kan men nogtans veronderstellen dat die natiën dat gebruik van elkander hebben overgenomen. Meer vreemd luidt het dat dit zelfde gebruik ook in Japan gevonden wordt.’ - Naar aanleiding van de verschillende gebruiken der Alfoeren, gewaagt de Schrijver ook van de gebruiken bij de Batta's op Sumatra in zwang, en hoe daar een man, die met de vrouw van zijnen buurman overspel gepleegd had, volgens de adat (overleveringen) veroordeeld werd om levend opgegeten te worden (bl. 175). ‘De schuldige werd naar de strafplaats gebragt, waar de menigte reeds verzameld was, en met ongeduld het oogenblik verbeidde om hare bloeddorst te bevredigen. De regter, een man van hooge geboorte, een lang mes in de hand houdende, naderde het slagtoffer, dat aan twee palen vastgebonden was, en nadat hij het mes eenige malen regts en links over het hoofd van den schuldige gezwaaid had, riep hij den man die beleedigd was geworden, hem te naderen, en vroeg hem: welk stuk hij verkoos? waarop deze antwoordde: het regter-oor. Naauwelijks had hij dit gezegd of het oor viel in eenen schotel, welken een man, die den regter vergezelde, in de handen droeg, terwijl de beleedigde het oor, in een mengsel van Spaansche peper en zout gedoopt, opat. Hierna had een algemeene aanval plaats, en toen de ongelukkige half verslonden was, werd hem met eenen dolk (kris) den doodsteek in het hart gegeven.’

De ‘Aangename herinneringen van het overheerlijke Buitenzorg op Java’, en de daarop volgende ‘Acht dagen verblijf’, leveren veel fraais. ‘Hier’ - lezen wij - ‘komen de schoonste en treffendste natuurtooneelen, op Java's grond zoo mild verspreid, in eens aan het menschenoog zich voordoen. Tusschen lagchende heuvelen en steile rotsen, schoot de zon hare glinsterende stralen op de heerlijkste padie-velden. Snelvlietende beken stroomden in alle rigtingen. Hier en daar, aan den voet eens bergs, bloem- en vruchtrijke koffij-tuinen, het afwisselend houtgewas, de heldere, groenkleurige schakéring der padie-velden, die zich als zoo vele tapijten aan het oog vertoonen, doen, bij hen die de natuur op prijs weten te stellen, een gevoel ontstaan, dat zich niet laat mededeelen, veel minder beschrijven.

Dit natuurtooneel wordt nu en dan afgewisseld door een rookkolom, die zich statig uit den Gedeh hemelwaarts verheft, terwijl zijne zuilen en kloven den waarnemer aangrijnzen, en hem het onderaardsch gedruisch en majestueus gezigt uit eenen zachten droom wekt. Te regt zegt de Heer olivier op bl. 188 zijner Land- en Zeetogten: “Wie zich over-

[p. 797]

tuigen wil dat Java “een wereldparadijs” is, die moet slechts eenigen tijd in de omstreken van Buitenzorg omdwalen.”’

Eene beschrijving van het gewone leven der Oud-gasten is belangrijk. De dames worden natuurlijk niet vergeten, en de lezer verneemt bij die gelegenheid hoe de echtgenoote van den Gouverneur-Generaal soms grooten invloed kan uitoefenen. Daarbij komt dat de Landmail thans geregeld de mode-journalen uit Europa aanbrengt, en dat de mode zoo wel heerscht op Java als in Nederland.

Van de fraaije Plantentuin te Buitenzorg zegt de S.: ‘Van lieverlede is deze tuin in rijkdom van gewassen en in verfraaijing meer en meer toegenomen; thans is het park en de tuin, zonder overdrijving, een der schoonste lusthoven van de wereld geworden, en tevens voor de wetenschap een hortus botanicus die belangrijk is.’ Men weet dat ook vele vreemde gewassen daar geacclimateerd worden, om bij wèlslaging de verkrijging aan Java's ingezetenen gemakkelijk te maken.

Op bl. 237 vindt men: ‘Manado, of een pleiziertogtje naar het meer van Tondano en den waterval van Tonsea Lama’. Het geldt hier het Noordelijke schierëiland van Celebes, en het meer, waarvan hier sprake is, ligt te midden van de Manahasse, of Menadosche Bovenlanden; verscheidene dorpen, grootendeels door inlandsche Christenen bewoond, liggen aan de heerlijke oevers. Het meer heeft overvloed van visch en wemelt van watervogels. Eene plaat: de Waterval van Tonsea Lama voorstellende, versiert dit Fragment. - De S. vergast den lezer op de legenden omtrent den oorsprong der negory (dorp-) bewoners aan het meer, en handelt voorts over de productie. Het stofgoud van Gorontalo, Limbotto, enz. wordt natuurlijk niet vergeten.

Eene ‘Reis over land, van Samarang naar Weltevreden’ had plaats in 1829, toen de Schrijver het leger te velde, van wege ongesteldheid, moest verlaten. Van de stoutmoedige dieverij der apen ontmoet men een aardig voorbeeld. Bl. 276: ‘Het aantal apen die dit bosch bewonen, is verbazend, en de stoutmoedigheid waarmede zij zich in de nabijheid der poststations aan het stroopen wagen, is ongeloofelijk. Toen op een der stations onze paarden verwisseld werden, zagen wij, op eenen afstand van 150 passen, verscheidene vrouwen met kotten op den rug aankomen, die eensklaps hare vrachten van de schouders wierpen, een eind ver weg liepen, vervolgens stil hielden, en, de handen in elkander slaande, omkeken. Eene groote menigte apen wierp zich op de door haar verlatene kotten, en maakte de vruchten, die deze bevatten, buit. De verdeeling scheen au droit du plus fort te geschieden, want ik zag bij die gelegenheid een hardnekkig gevecht tusschen twee der grootste apen die daar vereenigd waren. Deze vlogen elkander met de handen in het aangezigt en werden, zoo wij veronderstelden, aangehitst door een paar vrouwtjes, die elk een jongen aap aan de borst hadden, door alle soort van grimaces die zij tegen elkander maakten.’

Ten gevolge van een ongeluk aan het rijtuig, was de Heer

[p. 798]

v.d. verpligt, een nacht in de open lucht, of althans onder een vlugtig opgeslagen dak, op eene bamboezen bank, in zijn mantel gewikkeld, gedekt met een deken, en een bos allangallang tot hoofdkussen, door te brengen. Dat zulk een nachtverblijf niet aangenaam is, blijkt uit hetgeen hij daaromtrent zegt: ‘De nacht heeft altoos iets dat den mensch huiverig maakt, waarvan de oorzaak niet wel mogelijk te beschrijven is. Zoo aangenaam het woud des daags is, door zijn verkwikkend lommer en sierlijk afwisselend groen van het geboomte, zoo akelig en schrikbarend is het des nachts. Het is niet meer dat uitgestrekte woud, waar de zon des morgens hier en ginds met het aangename harer als goud glinsterende en bekoorlijke stralen, door het digt gebladerte dringt, en waar het verrukkendste gezang der vogels weergalmt. Neen, dit alles heeft plaats gemaakt voor eene volslagene duisternis; eene doodsche stilte vervangt nu het luidruchtig gekweel, waarmede de gevederde bewoners van het woud den aankomenden dag, bij het neêrschieten der eerste zonnestralen, reeds begroeten. Nu en dan slechts hoort men het treurig en eentoonig geluid van eenen zekeren nachtvogel, die door eene akelige echo de ziel met onaangename gewaarwordingen vervult, en welk geluid dan weder door het gebrul der in het bosch rondzwervende, uitgehongerde tijgers en andere wilde dieren wordt afgewisseld.’

De verdere Fragmenten in dit Deel zijn getiteld: Mijn eerste Uitstapje in de Molukkos; - Howamohel en een gedeelte van de Zuid-Westkust van Ceram; - en: Aanteekeningen over de Goram- en de Arrië-Eilanden.

Wij wenschen het werk een ruimen aftrek toe, opdat de Schrijver daardoor worde opgewekt om de verdere Fragmenten, die hij nog in zijn dagboek bezit, insgelijks te laten volgen. De Uitgever, die nu, gelijk doorgaans, voor eene goede uitvoering zorgt, hoewel de druk ons wat bleek voorkomt, dient ook te maken dat bij het volgende Deel, mede voor dit, eene inhouds-opgave worde gevoegd.