Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Wandelingen door Champagne en aangrenzende Gewesten in de lente van 1854, met Geschied- en Letterkundige Bijlagen en Aanteekeningen, door Mr. a.w. engelen. Te Groningen, bij W. van Boekeren. 1855. Met een titel-vignet voorstellende overblijfselen van eene Romeinsche Waterleiding te Jouy. In gr. 8vo. 224 bl. ƒ 2-20.

Reeds onderscheiden boekdeelen met Wandelingen en Reistogtjes zijn door den Heer engelen uitgegeven, zoodat de onderhoudende en belangwekkende schrijftrant van dien Heer genoegzaam bekend zijn. Het zal derhalve niet noodig wezen daarbij stil te staan. Ook deze Wandelingen leveren weêr bewijzen, dat hij een scherpzinnig en naauwkeurig opmerker is, die daarbij van zijne geschied- en letterkundige kennis gepast en zonder overlading gebruik weet te maken.

Bij het openen van het boek worden wij ingeleid in Parijs, zoo als dat monstrum horrendum zich in Mei en Junij 1854 aan den reiziger, met die stad uit vroegere bezoeken (in 1834, 1847 en 1851) bekend, voordeed. Veel belangrijks wordt daaromtrent medegedeeld. De lezer verneemt, onder anderen, wat er toen werd gedaan tot verfraaijing der stad (bl. 4): ‘Geheele straten liggen in puin, als waren zij door het vijandelijk geschut geteisterd. Het is echter de vreedzame moker en bijl van den arbeidsman, die ze in dezen toestand gebragt heeft om ze schooner en hechter te doen verrijzen. Duizende werklieden houden zich daarmede bezig.’ - ‘Elders vond ik de bepaalde herscheppingen reeds voltooid, zoo als in den omtrek van het stadhuis, waar een aantal naauwe en onregelmatige straten verdwenen waren, langs welke, bij alle omwentelingen en oproeren in de stad, de menigte op dien hoofdzetel van het stedelijk en departementaal bestuur aanrukte.’ - ‘Er wordt te gelijk nog een ander, veel belangrijker doel mede bereikt: het verspreiden, namelijk, van lucht en licht in zoo

[p. 752]

vele deelen der stad, waar beide zelden of nooit dóórdrongen, en dien ten gevolge de bevordering van de gezondheid der ingezetenen.’ - ‘Men vindt toch niet enkel in de Cité, het oudste en onaanzienlijkste deel der stad, maar ook in vele andere wijken, een doolhof van donkere straten en stegen, met bouwvallige, met ongedierte en pestlucht vervulde woningen, waar zich eene talrijke bevolking, ook van nijvere handwerkers-gezinnen, in eene enge en voor de gezondheid vaak doodelijke ruimte verdringt.’ Men kan op bl. 6 dat weinig aanlokkelijke tafereel van den toestand van een gedeelte der bevolking van Parijs meer uitvoerig lezen.

Over het Bois de Boulogne leest men (bl. 20): dat het ‘in den laatsten tijd door het aanleggen van nieuwe wandelingen en van een kunstmatigen stroom, die uit de Seine gevuld wordt, met aanzienlijke kosten zeer verfraaid is. Maar’ - voegt de Heer e. er bij - ‘hoe zeer men het moge verfraaijen en hoe veel men er aan ten koste legge, het zal toch nooit, ook niet in de verte, eene vergelijking met het Haagsche Bosch kunnen doorstaan.’

Na den blik op Parijs komen de wandelingen door Champagne, en alsdan in de eerste plaats door de weinig aanvallige landstreek welke de door geheel de wereld beroemde Champagne-wijnen levert, om daarna die vlakten van Champagne te bezoeken welke, òf in de tijden der Hunnen, òf in latere eeuwen, òf wel in de laatste weken van napoleon's oppermagt, tot de tooneelen van bloedige en moorddadige veldslagen hebben gestrekt, waarbij ook de ongelukkige ingezetenen hunne eigendommen in vlammen hebben zien opgaan, en zelven onder de mishandelingen van den woesten krijgsman zijn bezweken.

Over den wijnhandel van Epernay, eene stad van nog geene 8000 zielen, doch ‘het middelpunt van Champagne en den Champagner-wijnbouw’ leest men op bl. 37: ‘In dezen faubourg’ - met een aantal aanzienlijke, zelfs prachtige huizen met groote tuinen - ‘vindt men den ingang der kelders, waarvan ik zoo even gewaagde. Zonder veel moeite wist mij de mij verzellende bediende uit het logement den toegang te verleenen tot den allergrootsten, die dan ook meestal bij voorkeur door de reizigers bezocht wordt. Deze kelder gelijkt eene onderaardsche stad, een doolhof van straten en gangen,

[p. 753]

waarin men zonder gids al spoedig het spoor bijster zou worden. Wij doorkruisten deze gewelven, die onder een groot deel der stad en zelfs der omstreken heenloopen en in den krijtachtigen rotsgrond uitgehouwen zijn, verlicht door een paar toortsen, wier schijnsel echter, in de onafzienbare ruimte, slechts eene flaauwe schemering verspreidde. Deze onderaardsche wandeling herinnerde mij een vroeger bezoek in de Catacombes te Parijs. Het tooneel is bijna hetzelfde, behalve dat hier de wanden der gewelven niet met doodsbeenderen, maar met flesschen Champagne bekleed zijn, van welke in den door mij bezochten kelder bijna een half millioen opeengestapeld waren.’ - ‘In sommige tijden van het jaar gaat het doorwandelen dezer onderaardsche stad met eenig gevaar gepaard, wegens het springen der flesschen, waarvan het gruis, wanneer het de oogen treft, blindheid veroorzaken kan. Men betreedt alsdan deze gewelven niet zonder een masker van ijzerdraad voor het gelaat.’

Men zal over den strijd van attila, ‘op de zoogenoemde Catalaunische Velden’, dien volkerenstrijd, welke, in de vijfde eeuw onzer jaartelling, tusschen het Oosten en het Westen van Europa werd geleverd, op bl. 68 belangrijke bijzonderheden aantreffen, zoo als, op bl. 92, over dien anderen volkerenstrijd, welke met napoleon's ondergang eindigde, ‘en waar, in spijt zijner herhaalde, met zoo veel bloed gekochte overwinningen, het vonnis door de Voorzienigheid over hem uitgesproken, werd vervuld’. - ‘Het oude Champagne,’ - lezen wij verder (bl. 93) - ‘schouwplaats van dien vertwijfelenden kampstrijd, had schier de helft zijner weerbare manschappen zien sneuvelen; en geen vijftienjarige vrede, in de meeste landen van Europa door het sterk toenemen der bevolking gekenmerkt, had hier 't geleden verlies kunnen herstellen.’ In eene Noot wordt er bijgevoegd dat alleen in het Departement der Marne de bevolking in 1815 nog 311,000 zielen, vijftien jaren later slechts 309,000 telde.

Belangrijk is hetgeen wij omtrent de eerlijkheid der Heidens of Zigeuners, bij ons sedert lang tot het verleden behoorende, lezen. Zij worden nog altijd in menigte in Lotharingen gevonden, en een werkje over die Heidens zegt, volgens onzen Reiziger (bl. 113): ‘Door het tegen hen heerschende vooroordeel gebrandmerkt, zijn sommige Heidens wel eens aangeklaagd

[p. 754]

wegens wanbedrijven, die in de streken, in wier nabijheid zij zich ophielden, gepleegd werden. Maar zeldzaam werden die beschuldigingen door de uitkomst geregtvaardigd; en wanneer een Heiden met grond was verdacht geworden, werd hij door zijn eigen stam geoordeeld en gestraft, zonder dat men wachtte tot de justitie den schuldige kwam zoeken.’

Over Metz, Kaiserslautern en Neustad vervolgt de Heer engelen zijne wandelingen - niet echter altijd wandelingen in de letterlijke beteekenis - tot aan den Rijn, en nu, dien stroom met de stoomboot afzakkende, keert hij naar de vaderlandsche streken terug.

Het zal den lezer wel, gelijk ons, bevreemden, als hij het echte Hollandsche gebak op de kermis te Metz terugvindt (bl. 152): ‘Men waande zich eensklaps op een zaturdagschen kermis-avond te Amsterdam op de Botermarkt verplaatst: want om de begoocheling te voltooijen, ontbraken niet eenmaal de wafelkramen, van een aantal fornuizen in de open lucht voorzien, die den rook en de geuren van het gebak heinde en ver deden opgaan. Men vond ze in grooten getale, meestal uit langwerpige, van binnen fraai versierde en zeer ruime houten of linnen tenten bestaande.’ Wij lezen deswege nog iets verder: ‘Dat de ontzaggelijke massa's wafelen die er verslonden werden, eene min of meer geëvenredigde hoeveelheid drank vereischten, om ze goed te verduwen, is ligt te begrijpen. Ik kon echter niet bespeuren dat er vele sterke of geestrijke dranken gebruikt werden. Het was meestal bier, appel-, of perenwijn, en een andere ligte drank, dien ik hier voor het eerst ontmoette, en waaraan men den naam gaf van cormé. Hij wordt getrokken uit de vrucht van den sorbe-boom, en heeft een niet onaangenamen smaak.’ - Konde men niet ook hier te lande ‘soortgelijke meer onschuldige dranken’ bij kermisvreugde en andere vermakelijkheden invoeren, opdat de schandelijke dronkemanstooneelen, ten smaad van het Christendom, die vaak zoo noodlottige gevolgen hebben, uit ons Vaderland verbannen wierden!

Wij verwijzen den lezer, die belang stelt in den sorbeboom, of in abelard en heloïse, of in de Maagd van Orleans, of in monsters als brunehault en robespierre, of in gevierde Fransche Schrijvers en Dichters als lamartine en victor hugo, naar de Wandelingen-zelve, of de daarnevens

[p. 755]

gevoegde Bijlagen en Aanteekeningen. Nog slechts deze klagte over de logementhouders aan den Rijn (bl. 167) willen wij overnemen. De Heer engelen had een blik op Mentz, het aloude Moguntiacum, geworpen: ‘Vervolgens moest ik mij aan den eigenaar van het zoo schoon tegenover de Rijnbrug gelegene Hôtel au Rhin op genade en ongenade overgeven. En dit heeft, zoo het schijnt, tegenwoordig nog al iets te beteekenen; voor het minst indien men geloof mag hechten aan de volgende nog zeer versche opmerkingen en waarschuwingen van een Fransch Schrijver: “Neemt u in acht voor die innemende en openhartige gastvrijheid der Duitschers aan den Rijn, want zij heeft scherpe klaauwen. De logementhouders volgen er met naauwgezetheid het voorbeeld, door de hoogadelijke leenbaronnen der middeleeuwen gegeven, die onbarmhartig jagt maakten op al wie den Rijn-stroom kwamen afzakken.”’

Wie met de schrijfwijze van den Heer engelen nog niet bekend is, zal reeds ontwaard hebben dat zijne werken velerlei aangenaams en leerzaams bevatten, en wie zijne vroegere verhalen gelezen heeft, ziet uit ons verslag dat men ook hier veel nieuws vindt. Jammer dat de stijl niet altijd even sierlijk en naauwkeurig is.