Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Aardrijkskundige Beschrijving van Neêrlands Oost-Indische Bezittingen, ingerigt tot Leerboek voor de Scholen, en tot Leesboek voor het algemeen; door F. Allan.Met eene kaart. Te Amsterdam, bij R.L. Klinkert. 1855. VIII en 128 bl. ƒ :-60.

Ofschoon het reeds twaalf jaren is geleden, dat de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen het uitvoerige Aardrijkskundige Handboek voor de kennis van onze Oostindische Bezittingen heeft uitgegeven, ontwaart men maar al te zeer hoe velen in groote onkunde verkeeren omtrent de eilanden en rijken van den Indischen Archipel. Naar die streken gaan zoo velen onzer landgenooten; maar op Java aangeland worden zij vaak gezonden naar eilanden die niemand hunner in Nederland ooit heeft hooren noemen. Dat komt ten deele daarvan dat de aardrijkskundige Handboeken, op de scholen in gebruik, over den Aziatischen Archipel zoo beknopt zijn, dat een aantal eilanden ongenoemd en derhalve onbekend blijft. Ook moet men erkennen dat de Handleiding, door de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen in 1843 uitgegeven, voor schoolgebruik te uitvoerig en om na te slaan te gebrekkig is,

[p. 654]

dewijl een goed register daaraan ontbreekt. Wanneer dus iemand optreedt om in het bestaande gebrek te voorzien door een schoolboek, dat niet te uitvoerig en tevens zaakrijk is, dan verdient hij dank, en zijn werk behoort te worden onderzocht, om te zien of het doelmatig is, én geschikt om op de scholen te worden ingevoerd.

Wij gelooven dat het aangekondigde werkjen in beide opzigten als voldoende is te beschouwen. Eenige aanmerkingen echter zullen wij ons veroorloven.

Na eene Inleiding over ligging, grenzen, jaargetijden, bewoners, godsdienst, taal, [waarom niet ook over de voortbrengselen?] Staatkundig Bestuur en nuttige inrigtingen, wordt het geheel gesplitst in drie afdeelingen. De eerste bevat de groote Soenda-Eilanden: Java met Madoera, Sumatra, Borneo en Celebes. Of de uitdrukking: Groote Soenda-Eilanden, wel zeer gepast is, betwijfelen wij. Afd. II handelt over de kleine Soenda-Eilanden, namelijk de eilanden beoosten Java, tot en met Timor of Groot-Timor, en de kleinere eilanden die Timor omringen. De III^e Afdeeling: de Molukken, splitst zich in 1. de Ambonische Eilanden, 2. de Ternataansche Eilanden, 3. de Bandasche Eilanden, 4. de Ceramsche Eilanden; maar hier schijnt de Schrijver eenigzins in de war te zijn. Hij spreekt van Ceram, de Goramsche Eilanden en Keffing, terwijl Groot-Keffing slechts door eene zeeëngte in het Z.O. van Ceram gescheiden is, en dus onmiddellijk op Ceram behoort te volgen. De weinig beduidende Goramsche Eilanden liggen O. van de Ceram-Lautgroep, en konden in eene Beschrijving als deze onder die groep zijn begrepen geworden, terwijl deze integendeel nu onvermeld is voorbijgegaan. 5. De Oostergroepen; deze, zijnde de Key-Archipel, de Timor-Laut of Tenimbergroep, en de Aroe-Eilanden, hadden misschien wel met Papoewa of Nieuw-Guinea onder één hoofd gebragt kunnen worden.

De Bewoners worden op bl. 3 verdeeld in Maleijers, Celebers, Javanen, Molukken, Borneërs, Cerammers. Op bl. 7 wordt dit aangevuld door: de Boegische of Bonische, de Papoesche en Howamohelsche taal, nadat aldaar afzonderlijke melding is gemaakt van de Timoresche taal, ofschoon op bl. 86 wel en te regt van Timorezen en Bellinezen wordt gesproken. De benaming Celebers is onjuist, en behoort te wezen Celebezen; wanneer men van hunne taal spreekt, dan is 't het Boegisch

[p. 655]

of Boegineesch en Makassaarsch, welke talen, als van twee zeevarende volken, na het Maleisch het meest door den Indischen Archipel verspreid zijn. In de Residentie Menado zijn al die drie talen vreemde talen, en wordt de taal der inlanders Alfoersch genoemd. Op Java maakt men onderscheid tusschen Soendasch en Javaansch; de rivier Lossarie vormt de eigenlijke grensscheiding. De volken die de Molukken bewonen heeten Ternatanen, Ambonezen, Bandanezen, Cerammers, Alfoeren en Papoes. De talen zijn er nog meer verscheiden; daaronder is welligt de Howamohelsche taal de meest beschaafde.

De Schrijver zou welgedaan hebben op bl. 10 op te geven welk jaar hij voor de bevolking tot grondslag heeft genomen; want het is reeds lang geleden dat de Javaansche bevolking op 7,000,000 zielen gerekend werd. In de officiële opgave over 1850 bedroeg de Inlandsche bevolking van Java 9,391,749 personen.

De voortbrengselen van Java zijn niet naauwkeurig opgegeven; dewijl de suiker, een der hoofdproducten, is vergeten. Immers suiker, koffij en rijst moeten als de hoofd-producten worden aangemerkt; dan komen thee, tabak, indigo, cochenille, peper, maïs of jagong, katjang of allerlei boontjes, oubie of aardvruchten, enz. Onder de dieren is de rhinoceros, en de kaaiman of krokodil vergeten, welke laatste met den tijger ongetwijfeld als het meest schadelijke dier op Java is te beschouwen.

Op bl. 30, bij de vermelding van Soerakarta, waar de Keizer eene zeer uitgestrekte kraton of vorstelijk verblijf heeft, had de Protestantsche kerk, die ruim twintig jaren geleden ingewijd, en vóór weinige jaren hersteld en verfraaid is, genoemd moeten worden. - Bedriegen wij ons niet, dan bestaat het Javaansche Instituut, dat gericke en daarna winter aan het hoofd heeft gehad, sedert een tiental jaren niet meer te Solo.

Doch wij eindigen met onze aanmerkingen. Op de drukfouten moeten wij echter nog opmerkzaam maken. Blz. 8 staat ‘Brieven ter koopvaart’, lees: ter kaapvaart; bl. 64 ‘Ads. Resid. Sampas’, lees: Sambas; bl. 83 ‘Eil. Lethee’, lees: Lettee; ook ‘Terälta-groep’, lees: Teralfa-groep. - Fouten van minder aanbelang slaan wij over.

[p. 656]

De kaart van ‘Neêrlands Oostindische Bezittingen’ is tot een algemeen overzigt voldoende. Oppervlakkig beschouwd, meenden wij dat het verschil van kleur betrekking had op de drie groote verdeelingen, doch bij nader inzien bleek dat zoo niet te wezen. De Westkust van Sumatra biedt ruimte genoeg aan, om er Benkoelen, Padang, Ayer-Bangies en nog eenige andere namen op te kunnen aanteekenen. De eigenlijke Ternataansche Eilanden zijn in het geheel niet te vinden: evenmin de Banda-Eilanden, welke naam behoorde te staan waar Gr. Keffing gelezen wordt.

Wij hebben reeds gezegd te gelooven dat deze Beschrijving tot het verkrijgen van meerdere kennis kan dienstbaar wezen, en bevelen het werkje als zoodanig aan; terwijl we den S. op de aangewezen fouten aandachtig maken.