Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

[p. 485]

De Mensch op en buiten de Aarde. Gedachten over Ruimte, Tijd en Eeuwigheid. Uit het Engelsch. Te Amsterdam, bij J.H. Gebhard en Comp. 1855. In 12mo. VII en 54 bl. ƒ :-60.

Veel is er sinds eeuwen over ruimte, tijd en eeuwigheid gedacht en geschreven; de wijsgeeren hebben er ver uiteenloopende gevoelens over uitgesproken. Sommigen, b.v., leerden dat ruimte en tijd buiten de voorwerpen, als de plaats waar deze zich bevinden en de voorwaarde van hunnen duur, op zich-zelven bestaan. Zij namen de ruimte en den tijd objectief aan, als wezenlijk bestaande zaken, of voor het minst als noodzakelijke eigenschappen der zinnelijke dingen. Anderen, en onder dezen voornamelijk kant, beweerden dat beide ruimte en tijd, op zich-zelven, niets wezenlijks, maar slechts zinnelijke vormen zijn, waardoor wij de voorwerpen nevens elkander en onze gewaarwordingen achtereenvolgens opvatten. Voor dezulken zijn zij dus geheel subjectief en bestaan zij slechts in en niet buiten ons. Dit gevoelen is zeker voor de meeste menschen nog niet regt duidelijk, ofschoon zij toch ook van het tegenovergestelde zich geene juiste begrippen kunnen vormen. Slechts weinigen denken over de oneindigheid en eeuwigheid, als de grondslagen van de ruimte en den tijd na; de overigen kunnen dat niet, of stellen er geen belang in om het raadsel na te sporen, dat ruimte en tijd slechts begrippen van betrekking zijn die wij op de dingen toepassen.

Die voor zoo velen duistere leer heeft de ongenoemde Schrijver van dit vernuftige, eenigzins wonderspreukige werkje willen betoogen, en hij doet dat op eene wijze die in elk geval stof geeft tot nadenken.

‘Het is eene welbekende waarheid’ - zoo begint hij - ‘dat een lichtend ligchaam hetwelk op zekeren afstand van den waarnemer verrijst, niet op hetzelfde oogenblik kan gezien worden, waarop het licht van zich geeft (?), maar dat er een tijdsverloop, hoe oneindig kort dan ook, bestaat, waarin het licht, het eenige geleidmiddel voor ons zien, de ruimte tusschen het voorwerp en onze oogen doorloopt.’

Volgens de berekeningen der sterrekundigen, gaat hij, met andere woorden, voort, heeft het licht een en een kwart seconde noodig om van de Maan, en ruim acht minuten om van

[p. 486]

de Zon tot ons te komen. Van Jupiter heeft het daartoe twee-en-vijftig minuten, van Uranus twee uren, en van Neptunus vier uren noodig. Van de vaste sterren, uit hoofde van derzelver grooteren afstand, moet die tijd van twaalf tot vier-duizend jaren bedragen. In den Melkweg en in de Nevelvlekken kunnen sterren zijn zóó verre van de aarde verwijderd, dat zij millioenen jaren zouden behoeven om haar licht tot ons te brengen. Wanneer wij dus eene ster beschouwen, dan zien wij haar niet zoo als zij op dat oogenblik is, maar zoo als zij was toen zij de lichtstralen uitschoot die ons oog bereiken; zoo zien wij, b.v., eene ster van de twaalfde grootte niet zoo als die is, maar zoo als die vóór vier-duizend jaren is geweest. Hetzelfde is het geval ook met de Maan, de Zon en de planeten, in evenredigheid van hunne verschillende afstanden. Als dus ook, b.v., een bewoner van eene ster van de twaalfde grootte de aarde nu gadeslaat, dan ziet die haar niet zoo als zij thans is, maar zoo als zij was met hetgeen er op gebeurde vóór vier-duizend jaren, toen Memphis gesticht werd en abraham de aartsvader leefde.

Volgens den Schrijver kunnen wij, dat wetende, een volkomen begrip vormen van Gods alwetendheid in betrekking tot de voorvallen van het verledene. Zie hier zijn denkbeeld: als wij ons de Godheid voorstellen met menschelijke, maar in den hoogsten graad volmaakte vermogens (zintuigen), is het ons gemakkelijk Haar de magt toe te kennen om in de werkelijkheid (het immer voortschietende licht) tot in de kleinste bijzonderheden alles te zien en te onderscheiden wat er vroeger is voorgevallen. Om dit te verduidelijken bepaalt de S. zich tot onze aarde. Wat op de aarde vóór acht minuten plaats greep, is voor het oog des Heeren zigtbaar op den afstand der zon; voorvallen die vier-duizend jaren geleden gebeurden, worden op den afstand der sterren van de twaalfde grootte door Hem gezien; in de daartusschen liggende punten der ruimte aanschouwt Hij de afdrukken van al hetgeen er in dat tijdsverloop op de aarde geschied is. - Hoe vernuftig deze gevolgtrekking schijne, zij komt ons voor veel te zinnelijke, Gode onwaardige denkbeelden aangaande het wezen des Allerhoogsten in den lezer op te wekken. De alwetendheid ten opzigte van het verledene moge voor sommigen eenigzins begrijpelijk worden, wanneer zij zich die voorstellen als 't

[p. 487]

gevolg van een gezigtsvermogen voor 't welk (mits men aanneme dat de gebeurtenissen zich werkelijk in het licht afspiegelen, en dat de lichtstralen nimmer te niet gaan of verflaauwen) het verledene eeuwiglijk te aanschouwen blijft - óns wil die voorstelling niet behagen. Beter beviel ons des S. opmerking: dat het zintuig des gezigts slechts eene grootere ontwikkeling van optische en mechanische intensiteit behoeft om 't middel te kunnen zijn voor den Schepper, om eene betrekkelijke alwetendheid, wat het verledene betreft, ook aan het schepsel mede te deelen.

De Schrijver geeft voorts zijne denkbeelden over de begrippen van mogelijkheid en onmogelijkheid. Mogelijk is wat niet in tegenspraak is met de wetten der rede; onmogelijk wat met die wetten strijdt. De uiterste volmaking eener menschelijke ontdekking is dus mogelijk. Daarentegen is het niet mogelijk een besluit op te maken uit veronderstellingen die volgens de voorafgaande bepaling onmogelijk zijn. Alle mogelijkheid echter is niet uitvoerbaar, zoo als, b.v., oneindige snelheid, oneindige deelbaarheid, enz. Zijne veronderstellingen, zegt de Schrijver, zijn mogelijk, omdat zij niet tegen de wetten der rede en der natuur strijden (?) ofschoon zij niet uitvoerlijk zijn. Als wij ons voorstellen - zegt hij verder - dat iemand zich in een uur tijds van eene ster van de twaalfde grootte op de aarde kunne verplaatsen, dan kunnen wij ook aannemen dat hij die ruimte kan doorvliegen in ééne seconde. Zoo wordt het duidelijk dat ‘voor God duizend jaren zijn als één dag’, en dat de tijd slechts een betrekkelijke maatstaf der opvolging is: ‘de gebeurtenissen worden op de vleugelen des lichts voortgedragen’.

Hiermede besluit de Schrijver het eerste gedeelte zijner beschouwingen. Het tweede gedeelte geeft eene andere zijde daarvan op. ‘Volkomen op dezelfde wijze als de snelst mogelijke overtogt van eene vaste ster naar de aarde, de schildering van alle wereldsche gebeurtenissen tot eenen enkelen oogenblik verkort, kan in eene omgekeerde rigting, de loop dier voorstellingen oneindig vertraagd worden. Wij hebben hier in zekeren zin een Mikroskoop voor tijd. - Een bliksemstraal, b.v., verschijnt, verblindt ons een oogenblik, - en geene der oorzaken waaruit hij ontstond, waren wij bij magte te leeren kennen. Maar als wij het beeld van zulk

[p. 488]

een bliksemstraal in het oog konden houden, al ware het slechts den tijd die het licht gebruikt om van de zon tot ons te geraken, dat is tien (acht) minuten; wij zouden geheimen betrekkelijk de natuur van dit verschijnsel ontdekken, die in hare soort niet minder verbazingwekkend zouden zijn, dan de levende werelden, welke een Mikroskoop voor onzen blik in een waterdroppel aanschouwelijk maakt.’

Verder tracht de Schrijver eene Eenige en Eerste Oorzaak van het heelal begrijpelijk te maken, die, zijns inziens, strijdig schijnt met de wereld en hare veranderingen en elkander doorkruisende verschijnselen. Naar zijn begrip moet er uit volgen: ‘dat er òf geene Eerste Oorzaak is, òf geene menigvuldigheid in de wereld, òf, eindelijk, dat de beide onderstellingen valsch zijn’. Wij kunnen dat niet inzien: er is geene tegenstrijdigheid in om eene Eerste Oorzaak van het heelal bij de oneindige verscheidenheid die het bevat, aan te nemen; en 't zou der wijsbegeerte, waarmede de Schrijver niet hoog loopt, volstrekt niet moeijelijk zijn dat te betoogen. Genoeg is het hier aan te merken, dat er veel óns als verschillend voorkomt, alleen omdat wij met onze beperkte blikken slechts een zeer klein gedeelte van het groote geheel kunnen overzien. De S. zoekt hier eene andere oplossing voor, namelijk, in de stelling, dat de ruimte even zoo min als de tijd wezenlijk bestaat, en dat wij de veranderingen en opvolgingen waaruit de tijd bestaat, als in één oogenblik te zamengevat kunnende denken, ook met de ruimte hetzelfde kunnen doen, zóó dat het grenzenloos heelal zich in één enkel punt oplosse. Deze voorstelling wordt scherpzinnig uiteengezet om tot het besluit te komen, dat het heelal geen tijd en ruimte noodig heeft om te bestaan en voor ons denkbaar te zijn; ‘want’ - zegt hij - ‘daar onze menschelijke beschouwing in zoo ver zij deze uitgebreidheid met al zijn (hare) verschijnselen, voor werkelijk bestaande en noodzakelijk houdt, slechts leidt om ons in onoplosbare tegenstrijdigheden te verwikkelen, voelen wij ons gedrongen naar een meer verheven oogpunt uit te zien, en dat als denkbaar en mogelijk te beschouwen, zelfs al zijn wij nimmer in staat dit te verwezenlijken, of uit hetzelve op de wereld neder te zien, wegens de beperkte natuur onzer vermogens; want uit dit oogpunt alleen

[p. 489]

kunnen wij ons voorstellen en volkomen begrijpen (?) dat het heelal het werk is van een Eenigen Schepper’.

Volgens de opvatting des Schrijvers bestaat dus het heelal als één punt in de oneindigheid en als één ondeelbaar oogenblik in de eeuwigheid Gods. De grenzenlooze ruimte, de ontelbare opvolgingen en veranderingen die daarin onder den vorm van tijd plaats hebben, bestaan alleen voor onze eindige menschelijke wijze van beschouwing, maar niet voor Hem die de oneindige eeuwigheid zelve is.

Hoe men ook over dit werkje moge oordeelen - waarbij men (eenige onnaauwkeurigheden bewijzen dat) de gezegden des Schrijvers, wat de leer der Natuur- en Sterrekunde betreft, niet letterlijk, maar met oordeel, tot verduidelijking alleen van zijne hypothesen moet opvatten - dit erkennen wij voor ons dat het onderhoudend is en ruime stof tot nadenken oplevert. Ofschoon men 't met den Schrijver niet eens zij, oorspronkelijkheid en genialiteit zal men hem niet ontzeggen. Wij wenschen het werkje daarom, onder hen die in staat zijn den gang zijner redeneringen te volgen, veel lezers toe. Voor iedereen is het niet geschikt, want er wordt zekere mate van wijsgeerige en wetenschappelijke kennis toe vereischt om 't te verstaan; het doet ons echter genoegen dat het in onze taal is overgebragt, en waarschijnlijk zullen wij ons veroorloven er nog eens op terug te komen.