Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

De Leer der Verbranding en hare toepassing op het dagelijksch leven. Naar het Hoogduitsch van Dr. F. Döbereiner.Te Utrecht, bij Post Uiterweer en Comp. 1855. 76 bl. ƒ :-80.

De Schrijver van dit boekje vangt aan met den lezer eenige algemeene begrippen te geven van de scheikundige verwantschap, die de elementen onderling tot enkelvoudige of meer zamengestelde verbindingen doet vereenigen. Die verwantschap is tusschen de verschillende elementen eene andere; van daar de grondoorzaak der keurverwantschap. In het kort verkrijgt men een overzigt van de wijze waarop deze elementen zich vereenigen, en bases, zuren, zouten en dubbelzouten tot stand brengen. Ook geeft de Schrijver een duidelijk denkbeeld van de omstandigheden waaronder eene scheikundige verbinding in het algemeen het gemakkelijkst tot stand komt: ‘slechts in zeer fijn verdeelden toestand’ met elkander in aanraking gebragt, kunnen de elementen zich onderling scheikundig vereenigen. Eindelijk wijst hij op de wetten waar-

[p. 480]

onder deze scheikundige verbindingen tot stand komen. Dit alles maakt de Inleiding uit tot het onderwerp zelf. Op populaire wijze gaat de Schrijver de oorzaken der verbranding, althans de voorwaarden daarvan, na. De zuurstof is de grondstof die ons warmte en licht geeft door de scheikundige verbindingen die zij met andere grondstoffen aangaat. Uit de hoeveelheid zuurstof die zeker gewigt van eenig ligchaam noodig heeft om te verbranden, kan men dus het warmte (en licht gevend) vermogen daarvan bepalen. (Wij komen hierop later terug.)

Eene kleine aanmerking maken wij op 't geen volgt (bl. 14): ‘De hoeveelheid licht en warmte, die door de verbranding op een bepaald oogenblik wordt ontwikkeld, is echter niet alleen van de hoeveelheid zuurstof afhankelijk, die bij de verbranding wordt verbruikt, maar ook van de tijdruimte, waarin dit proces afloopt; zij is namelijk grooter naar mate de verbranding spoediger plaats heeft, en zwakker naar mate een ligchaam langzamer verbrandt.’ De tijd doet eene kracht vermeerderen, noch verminderen; zij kan slechts kracht verdeelen over eene grootere of kleinere tijdsruimte. Een ligchaam verbrandt langzaam (b.v. ijzer) en geeft slechts warmte; bij zeer snelle verbranding wordt een gedeelte dier warmte in licht omgezet. In het eerste geval verkrijgt men meer warmte dan licht; in het tweede meer licht dan warmte. Even als mechanische kracht in warmte, kan warmte in licht omgezet worden. Ik laat twee metalen staven op elkander wrijven, tot dat zij aanvangen te gloeijen; een gedeelte der mechanische kracht is in warmte, een ander in licht overgegaan.

Deze zelfde fout komt op verschillende plaatsen van het boekje voor, en, gelijk wij straks gelegenheid zullen hebben te zien, is dit punt van veel belang, vooral wanneer het geldt eene vergelijking te maken tusschen licht- en warmtegevende stoffen. Behalve met de zuurstof maakt de Schrijver den lezer insgelijks bekend met eenige andere grondstoffen, die zich onderling vereenigen onder ontwikkeling van warmte en licht. In het Hoofdstuk ‘de brandstoffen’ handelt hij eerst over de eenvoudige, daarna over de zamengestelde zuurstofbevattende brandstoffen. De lezer wordt op bl. 36 en 37 nader bekend gemaakt met de hoeveelheden zuurstof die deze brandstoffen ter volkomene verbranding behoeven. Die hoe-

[p. 481]

veelheden behoeft men slechts onderling te vergelijken om het warmtegevend vermogen te kennen. In den waren zin opgevat, kunnen deze verschillende hoeveelheden zuurstof het warmtegevend vermogen niet bepalen.

Wij komen hier terug op hetgeen wij reeds vroeger aanmerkten. De volgende proef maakt onze aanmerking duidelijk. Door eene bepaalde hoeveelheid olie in eene lamp sneller of langzamer te laten verbranden, verkrijgt die olie een minder of meer lichtgevend vermogen. Neemt het lichtgevend vermogen af, dan neemt het warmtegevend vermogen toe, en omgekeerd. Wil men, b.v., bij het gebruik van de blaaspijp de oxydatie-vlam hebben, dan blaast men veel zuurstof door de vlam, die daardoor blaauw wordt (door kooloxyde-gas) en de intensiteit van het licht neemt af. De temperatuur wordt hooger 1^o. door de snellere oxydatie en 2^o. doordien nu warmte is wat eerst licht was.

Het warmtegevend vermogen van ligchamen hangt dus ook af van het lichtgevend vermogen; het laatste van snellere of langzame oxydatie. Ten einde niet schijnbaar in tegenspraak te zijn met ons eerste voorbeeld (ijzer), voegen wij er bij: dat dáár de temperatuurs-verhooging niet groot genoeg is, dat warmte in licht overgaat. In ons tweede voorbeeld hebben de kooldeeltjes geenen tijd om te gloeijen, maar verbinden zich onmiddellijk met zuurstof tot kool-oxyde. Uit het gezegde vloeit niet voort dat de hoeveelheden zuurstof, die bl. 36 en 37 staan opgegeven, niet ongeveer het warmtegevend vermogen aangeven, wetenschappelijk evenwel doen zij dat niet volkomen. Wanneer ik in eene vlam van waterstof een stuk krijt houd, is de hoeveelheid warmte die vrij komt geringer, dan wanneer dit gas als zoodanig verbrandt; zoo veel minder als het acquivalent van licht bedraagt. ‘De omzetting van krachten in elkander’ en het ‘uit niet wordt geene kracht gevormd’, zijn twee waarheden die het gezegde volkomen duidelijk zullen maken. Eene derde waarheid waarvan wij gebruik maken, is: ‘iedere kracht heeft haar aequivalent’. Wij handelen niet over den invloed dien de constitutie der verbrandbare ligchamen zoo wel op het warmte- als lichtgevend vermogen uitoefent, daar wij dan zouden vreezen te uitvoerig te worden. De Schrijver liet dit punt geheel achterwege, en toch is het van het grootste belang. Daarna gaat de S. tot

[p. 482]

eene andere ontwikkeling over: ‘van de voorwaarden en de omstandigheden die bij de verbranding in het spel komen’. De zuurstof, de eerste voorwaarde tot verbranding, moet in genoegzame hoeveelheid tot het lichtend en warmtegevend ligchaam treden. In het kort meldt hij langs welken weg dit doel het best bereikt wordt. In het vierde Hoofdstuk maakt hij den lezer bekend met de verschillende temperaturen waarop de brandbare ligchamen ontvlammen. De temperatuur is voornamelijk afhankelijk van hunne verwantschap tot de zuurstof; voor een ander gedeelte, van de wijze waarop de zuurstof kan toetreden. Vervolgens gaat hij over tot de behandeling van de vlam, en geeft in eenen hollen bal van caoutchoue een gemakkelijk middel aan de hand, om ons van de aanwezigheid van brandbare luchtsoorten in haren kern, te overtuigen. Wij vinden in dit Hoofdstuk eene minder duidelijke verklaring van het minder lichtgevend vermogen van vetten dan van lichtgas, dáárin, dat de eerste eene zekere hoeveelheid zuurstof bevatten. Van deze verklaring kan slechts sprake zijn wanneer men het lichtgevend vermogen van eene bepaalde hoeveelheid der vetten en lichtgas vergelijken wil.

De middelen om de verbranding tegen te gaan, en naar aanleiding van deze de veiligheidslamp van j. davy worden uiteengezet. De Schrijver behandelt de gewone middelen om zuurstof af te sluiten, en geeft in het aanwenden van waterige oplossing of vermenging van verwante bestanddeelen andere aan de hand, die in sommige omstandigheden doelmatig zijn. In het Hoofdstuk ‘verbranding door gebondene zuurstof, lucifers, buskruid’, enz., doet hij de rijke bron kennen aan dit gas in salpeter en chloorzure potasch; en maakt den lezer met de zamenstelling van buskruid en lucifers bekend.

Het boekje wordt besloten met ‘de ademhaling en de verrotting van bewerktuigde stoffen in verband met de verbranding’, ‘de zamenstelling der dampkringslucht’ en ‘de vorm van bewerktuigde ligchamen’. Ook in het organische rijk bestaat langzame oxydatie; de dieren ademen zuurstof in; de planten behoeven deze ter verrotting. Die hoeveelheid zuurstof levert de dampkringslucht, de moderatrice van het dierenen plantenrijk.

De wijze waarop dit boekje geschreven en vertaald is, maakt de lezing er van in alle opzigten aangenaam en het

[p. 483]

begrijpen der zaken gemakkelijk. Zulke boekjes zijn waardig verspreid te worden, want men wordt er door opgewekt om zich meer kennis aangaande de scheikunde eigen te maken. De stijl is eenvoudig, en de zaken zijn er in alle opzigten populair in behandeld. Wij bevelen het werkjen om die redenen bijzonder aan.