Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Hubertus duifhuis. Een Tafereel uit den tijd der Kerkhervorming. Door Dr. E.J. Diest Lorgion,Predikant te Groningen. Met vignet. Te Groningen, bij H.R. Roelfsema. 1854. In gr. 8vo. 304 bl. ƒ 3-:

Het gebeurt dikwijls, dat zij die in hun bedoelen en streven miskend werden, na hunnen dood, wanneer de driften tot zwijgen zijn gekomen en de invloed van persoonlijke

[p. 421]

veten niet langer werkt, naar hunne waarde geschat worden, en van de nakomelingschap den lof verwerven hun door tijdgenooten onthouden. Maar het gebeurt ook wel, dat de zucht om de verdienste van mannen die bij hun leven miskend werden aan het licht te brengen, in een uiterste vervalt, en, wegens het goede dat zij bezaten, voor hunne verkeerd- of zwakheden de oogen sluit, en aan hunne tegenstanders geen regt doet wedervaren. Om dit te vermijden is 't van aanbelang te waken dat men hunne tijden niet naar latere beoordeele, maar de gebeurtenissen en voorvallen die invloed op hen uitoefenden, naspore en late gelden, en niet verzuime te onderzoeken, of het doel dat zij beoogden bereikbaar was.

Dat te doen is vooral noodig bij het beoordeelen van een man als duifhuis, die in een tijd leefde van groote spanning en onrust in de Kerk, maar zich bij geene der verschillende partijen voegde, en zijn eigen weg volgde, tot bereiking van een heerlijk doel, hetwelk echter bij de uitkomst bleek onbereikbaar te zijn. Dringt men niet genoeg in den geest der eeuw waarin hij leefde; ziet men de belangen en het streven voorbij der tegenover elkander staande Kerken, en de hoop en vrees der gemoederen, op grond van hetgeen gebeurd was en gezocht werd, dan zal men ligtelijk wat uit den onvermijdelijken loop der dingen voortvloeide, aan verkeerde bedoelingen toeschrijven, en van onverdraagzaamheid, vervolgzucht en heerschzucht spreken waar alleen overtuiging werkte, doch daarentegen goed en loffelijk noemen wat voor de omstandigheden dien naam niet verdient.

Heeft de Schrijver van het ‘Tafereel’ dat alles in het oog gehouden? Wij kunnen daar niet in alle deelen toestemmend op antwoorden. Naar ons inzien heeft hij, bij de voorstelling der maatregelen en pogingen van de Hervormden tot vestiging en bescherming hunner Kerk, niet genoeg doen uitkomen: dat het de verkrijging of het behoud van goederen betrof, voor welke zij de grootste gevaren verduurd en de zwaarste offers gebragt hadden; en dat de ijver voor hunne godsdienst, mogte hij ook somwijlen de palen te buiten gaan, verschooning vond, ja, gebillijkt werd door de niet ophoudende woelingen van hunne voormalige onderdrukkers, die onvermoeid op de gelegenheid loerden, om hun de oude kluisters weder aan te leggen. Konden zij, die van buiten en binnen

[p. 422]

's lands bedreigd en aangevallen werden, anders doen dan waken voor hunne veiligheid, en hunne krachten inspannen, om zich-zelven en hunne geloofsgenooten in zekerheid te stellen tegen overrompelingen als die van rennenberg te Groningen? Men noeme dit bekrompenheid, onverdraagzaamheid: in ons oog was 't geen toen te Utrecht en in andere steden van ons Land voorviel, enkel 't gevolg van noodzakelijkheid, uit de wet tot zelfbehoud geboren. - Zoo kunnen wij ook, bij de in die dagen zoo streng afgebakende grenzen tusschen de scherp tegen elkander overstaande Kerkgenootschappen, het verlangen en pogen der Gereformeerden, dat duifhuis zich met zijne Gemeente bij hen aansloot, niet wraken. Wat zou er van de Hervormde Kerk geworden zijn, indien hare onderscheidene Gemeenten elk eene bijzondere eeredienst en Kerk-orde hadden gehad, en door geen gemeenschappelijken band aaneengehecht geweest waren? De Gemeente van St. jakob, die noch Roomsch noch Gereformeerd was, hoewel zij zich Gereformeerd noemde, noch zich bij eenig ander Kerkgenootschap voegde, maar in geloofsbegrippen, ceremoniën, en Kerkelijk bestuur haren eigen weg volgde, stond daar te midden der kampende partijen verlaten, en moest, niettegenstaande de bescherming van den Magistraat en de begunstiging der aanzienlijken, wilde zij niet te gronde gaan, wel besluiten zich in die der Hervormden te laten inlijven.

Wij gelooven dat duifhuis het goede voorhad en voor menigeen nuttig gewerkt heeft, en het verwondert ons niet dat zijn oog, voor de gebreken der onderscheiden Kerkgenootschappen geopend, zich eene eigen baan zocht door het stichten van eene gemeenschap, waarin hij volgens zijne overtuiging de beoefening der godzaligheid boven alles aanbeval. Maar dat hij hierbij de behoeften van tijden en personen voorbijzag; de onvolmaaktheid vergat van iedere inrigting die van menschen uitgaat; met het misbruik ook het nut en voordeel verwierp, dat eene gepaste aanwending daarvan verschaft; en vroeg of laat in zijne eigene Gemeente tot de vormen die hij in anderen afkeurde de toevlugt zou hebben moeten nemen, is, onzes inziens, niet twijfelachtig. Gaarne erkennen wij: dat het in de Godsdienst vooral op de volbrenging van hare voorschriften aankomt, en dat heiligheid en liefde niet te zeer kunnen aangeprezen worden; maar wij meenen tevens, dat het

[p. 423]

niet onverschillig is wat men als waarheid aanneemt, en als dwaling verwerpt, en dat de getrouwe en ijverige betrachting van het goede afhankelijk is van juiste en heldere begrippen omtrent hetgeen geopenbaard is. Duifhuis had immers ook zijne bepaalde gevoelens, die hem niet toelieten langer in de Roomsche Kerk te blijven, maar ook verhinderden tot de Hervormde toe te treden, als wier Leeraar hij echter wilde aangemerkt worden. Dat men om verschil van gevoelen elkander haat en vervolgt verdient afkeuring; doch het laatste is geen noodzakelijk gevolg van het eerste.

Overigens doen wij hulde aan de zorg en vlijt door den Schrijver aan zijn werk besteed, dat, in een onderhoudenden stijl geschreven, ons duifhuis doet kennen: in zijne vorming en ontwikkeling; in zijn liefderijk en vreedzaam, van vervolging en wreedheid afkeerig, karakter; in zijn vertrouwen op God, dat meermalen op zware proeven gesteld werd; en in zijn werken en streven, eerst te Rotterdam, en naderhand in ruimeren kring te Utrecht, waardoor hij eenen gezegenden invloed uitoefende ter teregtbrenging van dwalenden, tot vertroosting van bedroefden, en tot bescherming van belaagden tegen geweld en verdrukking. De hier voorkomende personen en gebeurtenissen zijn meest historisch; terwijl de romantische vorm van het geheel het boek ook geschikt maakt voor zulke lezers voor wie de behandeling van Godsdienst-geschillen en van Kerkelijke partijschappen weinig aantrekkelijks heeft. In pater fernando zien wij den hardvochtigen en tevens listigen ijveraar voor Rome's Kerk, die waar het hare eer en belang geldt voor niets schroomt; in mathilda's moeder en desiderius de blindgeloovige aanhangers dier Kerk, doch wier oogen door duifhuis' onderwijs open gingen; in mathilda de zwaar en lang beproefde, maar eindelijk zegevierende en beloonde godsvrucht. Oranje verschijnt in zijnen verdraagzamen, den vrede der Kerkgenootschappen vurig wenschenden, zin; maar zijn raad, bij de aanstelling van sijbrands gegeven, bewijst dat hij de afzonderlijke stelling der Gemeente van St. jakob op den duur onraadzaam en onhoudbaar achtte. Datheen, modet, sopingius, helmichius (de laatste, zoo als de Geschiedenis hem afteekent, het meest gematigd) treden op als vertegen woordigers van het Calvinisme. Levendig wordt de stand der partijen, en de woeling en onrust te Utrecht in die dagen heer-

[p. 424]

schende voorgesteld. - Wij verheugen ons, dat de Schrijver aan de groote verdiensten van datheen en modet regt gedaan heeft, die, in weerwil van plakaten en Inquisitievuren, de openbare prediking aanvingen en tot stand bragten: dat duifhuis en zijne geestverwanten niet ligt zouden ondernomen hebben. Waarom moesten mannen aan wie, niettegenstaande het gebrekkige dat hun aankleefde, de Hervormde Kerk zoo veel verschuldigd is, na hare vestiging in het duistere verdwijnen? Konden zij, na zoo lang op de kampplaats verkeerd, en in gevaar en onrust geleefd te hebben, zich in het aanbrekende rustiger tijdvak niet schikken? Of oordeelde men hen, die men vroeger gebruikt had, nu te kunnen missen, en moesten zij in den vreemde het loon gaan zoeken dat het vaderland hun onthield?

Wij vertrouwen dat dit werk niet zonder belangstelling zal gelezen worden, en eindigen met den wensch: dat de verdraagzaamheid in het godsdienstige en eerbied voor elkanders gevoelens het deel moge worden van allen, welke ook hunne geloofsbelijdenis moge zijn.

g.v.