Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

[p. 394]

Geschiedkundige Beschrijving der Stad Groningen, door E.J. Diest Lorgion,Theol. Doct., en Predikant te Groningen, Correspondent van de Tweede Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, en Lid van de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Met platen en kaarten. 11^e Aflevering. Te Groningen, bij H.R. Roelfsema. 1855. In gr. 8vo. bl. 193-256. ƒ :-75.

De Geschiedenis van gruno's veste, die in de Middeleeuwen, en ten tijde der Republiek, in welvaart en bloei onder de steden van ons Land uitstak, en nog heden ten dage de voornaamste stad van de Noord-Oostelijke Provinciën mag heeten, wordt in deze Afdeeling voortgezet met de beschouwing van het merkwaardige dat binnen hare muren op kerkelijk en wereldlijk gebied is voorgevallen in de vorige eeuw; waarbij evenwel te regt de tijds-orde niet angstvallig gevolgd is.

Van het gebeurde met den Lutherschen, van ontrouw aan de Augsburgsche Belijdenis beschuldigden, Predikant dreas wordt hier een uit ypey en dermout: Geschiedenis der Nederl. Hervormde Kerk’, getrokken verslag gegeven, dat, hoe beknopt ook, de aandacht verdient, omdat de overgang van een Luthersch Predikant met eenigen zijner Gemeenteleden tot de Hervormde Kerk, in een tijd waarin de spanning tusschen Lutherschen en Hervormden wel verminderd, maar op verre na niet geweken was, zeker tot de groote zeldzaamheden behoort.

Van meer wetenschappelijk belang is het daarop volgend berigt van de vestiging der Joodsche Gemeente binnen Groningen, waarbij de Stads-Archiven, de Kerkeraads-handelingen, en bijzondere aanteekeningen den Schrijver goede diensten bewijzen. Niet vóór het jaar 1733 werd den Joden vrije Godsdienst-oefening en eene afzonderlijke begraafplaats toegestaan, en eerst in 1755 eene Synagoge door hen gebouwd. Maar veel vroeger bevonden zich Joden te Groningen. Het eerste spoor van hun verblijf in die stad, dat diest lorgion heeft kunnen ontdekken, is van het jaar 1573. Er is echter naauwelijks twijfel aan, of eene Natie die zich overal verspreid had, en om den handel dien zij dreef, en waarin zij bepaaldelijk haar bestaan moest zoeken, zich verspreiden moest, heeft reeds lang

[p. 395]

vóór dat tijdstip haar oog op de volkrijke stad geslagen. Van bestendig en gerust verblijf door openbare en wettelijke toelating kon wel geene sprake zijn in eeuwen waarin de haat tegen de Joden zoo sterk was, en eene dweepzieke menigte zich meermalen in razernij wierp op hen die het als de oorzaken der volksrampen beschouwde. Maar Vorsten, Edelen en Magistraten, die, bij de schaarschheid van geld vóór de ontdekking van Amerika, in de beurzen der Joden, in wier handen zich het gereede goud en zilver bevond, eene toevlugt in den nood vonden, vergunden hun verblijf en verleenden hun bescherming, die echter ruim betaald moest worden. Ook de burgers, om van de nog erger knevelarijen van Christenwoekeraars bevrijd te worden, zagen het somwijlen niet ongaarne dat zich een Joodsch geldschieter onder hen nederzette. Evenwel, daar die nederzetting slechts tijdelijk en als bij uitzondering plaats had, is het niet te verwonderen, dat er omtrent de lotgevallen der Joden in ons Land vóór den tijd der Reformatie, zoo veel duisters heerscht. Maar met het ontluiken der burgerlijke en Godsdienstige vrijheid vond ook jakob's nakroost, elders verjaagd, rust op onzen gastvrijen bodem. Van verdrukkingen of vervolgingen om hun geloof hadden zij hier niet te lijden. Wel mogten zij niet overal hun verblijf nemen, en waar hun zulks vergund werd, genoten zij niet meer dan vrijheid van inwoning en handel drijven, maar zagen zich van ambachten, regeringsposten en ondergeschikte bedieningen uitgesloten, en niet dan schoorvoetende werd hun vrije Godsdienst-oefening toegestaan; met uitzondering van Amsterdam en sommige andere steden, waar het overwegende belang van den handel hen eene vrijzinniger behandeling deed genieten. Elders werd hun zelfs wel eens het vroeger vergund verblijf bemoeijelijkt en ontzegd: tot welke ongunstige bejegeningen nogtans de Joden zelven aanleiding gaven. Zoo moesten zij in 1710 uit Groningen vertrekken, op grond dat zij van tijd tot tijd gestolen goed gekocht en verheeld hadden, waardoor de diefstallen werden bevorderd; op welk besluit men echter reeds in het volgende jaar terugkwam. Om billijk te zijn, zal men moeten erkennen, dat menschen die van de meeste burgerneringen uitgesloten en dikwijls voor het hoofd gestooten werden, om hun brood te winnen ligtelijk tot oneerlijke middelen konden vervallen. Hierin

[p. 396]

hebben latere tijden, door de toekenning van gelijke regten met alle anderen, eene gezegende verandering te weeg gebragt, die ook te Groningen gunstig gewerkt heeft, blijkens het hier medegedeelde hoogst loffelijk verslag van een in 1815 onder hen opgerigt Instituut tot verspreiding van wetenschap en beschaving; doch dat later van aard veranderd en eene armenschool geworden is, waarin uitsluitend kinderen van behoeftige ouders worden opgenomen. Opmerkelijk is het, dat zich in die stad eene, bij Koninklijk besluit van den 14^den December 1852 geconstituëeerde, afgescheidene Israëlietische Gemeente bevindt. Geen verschil over leerstellingen of eeredienst, maar over administrative zaken veroorzaakte deze afzondering. Of er thans ergens in ons Land eene dergelijke afgescheidene Gemeente bestaat, is ons onbekend. Maar uit het berigt van basnage: Vervolg op jozefus, D. II, B. IX, bl. 1902, van eene in het begin der zeventiende eeuw meer dan twintig jaren geduurd hebbende scheuring tusschen de Israëlieten te Amsterdam, blijkt het tegendeel van hetgeen de Schrijver verzekert: ‘dat dit verschijnsel zich hier te lande nooit vroeger heeft vertoond’.

Ten slotte wordt van de woelingen van den gesuspendeerden Predikant van Ulrum, h. de cock, en van de Godsdienstige bijeenkomsten zijner aanhangers in de hoofdstad der Provincie; van de middelen door den Gouverneur te werk gesteld om ze te doen ophouden, die echter aan het oogmerk niet beantwoordden; van de vestiging hunner Gemeente volgens Koninklijk besluit van den 25^sten Augustus 1839, en van de inwijding eener nieuw gestichte kerk in 1853, daar de vorige te gebrekkig werd bevonden, een kort maar zaakrijk verslag gegeven. In eene aanteekening noemt de Schrijver het eenigzins vreemd, dat in het reglement, door de cock c.s. bij het verzoekschrift om als eene afzonderlijke Gemeente te bestaan gevoegd, alleen van den Heidelbergschen Katechismus en de Dordsche Kanons als Formulieren van Eenigheid der Nederlandsche Gereformeerde Kerk, maar niet van de Geloofsbelijdenis gesproken wordt. Wij achten zulks niet vreemd. Wie eenmaal in den reuk van regtzinnigheid staat, neemt het zoo naauw niet meer, en durft ongehinderd dingen doen, die wanneer zij door anderen geschiedden, ver zouden klinken.

Het zeventiende Hoofdstuk beschrijft de worstelingen der

[p. 397]

burgerij met de aristokratie ter vermeerdering van het gezag des Stadhouders in 1747 en 1748; en het achttiende Hoofdstuk, zoo ver het hier geleverd wordt, de Patriottische bewegingen tot op de komst der Pruissen in 1787.

Dat de Regenten met den Stadhouder hoogst ingenomen waren, zou men vermoeden uit de eere den held van Malplaquet, johan willem friso, bij zijnen luisterrijken intogt met zijne gemalin binnen Groningen op den 18^den Maart 1710, bewezen. Maar dat deze en de benoeming van zijnen zoon tot opvolger in de vaderlijke waardigheid in 1718 weinig meer waren dan vertooningen om het volk tevreden te houden, zag men klaar uit de instructie bij die gelegenheid voor den Stadhouder en Kapitein-Generaal vastgesteld, waarbij hem een onbeduidend aandeel aan de regering gegeven werd, terwijl de Staten de wezenlijke magt in handen hielden. De ontevredenheid onder de burgerij van tijd tot tijd toegenomen, en ten laatste algemeen geworden, barstte in 1747 - bij de verheffing van den Prins tot Stadhouder der Unie: onder de bepaling, dat die waardigheid in zijne mannelijke en vrouwelijke linie erfelijk zoude zijn - los in bewegingen en opschuddingen, die met plunderingen en bloedstortingen gepaard gingen, en het eindelijk ontslag der gehate Regenten bewerkten.

Doch gelijk elders in ons Land, zoo gaven ook te Groningen de aristokraten de hoop op het herwinnen van hun vorig gezag niet verloren. Gunstiger tijden braken voor hen aan, toen de ongelukkig gevoerde oorlog met Engeland den glans der Stadhouderlijke waardigheid had doen tanen. Met een deel der burgerij, dat zij aan hun snoer hadden weten te krijgen, hervatteden zij den kamp, die hier wel minder hevig dan in de andere Gewesten woedde, maar echter tot gebeurtenissen aanleiding gaf, die ons het verderfelijke van burgertwisten, en het raadzame, om, zonder naar denkbeeldige volmaaktheid te streven, in tijds op eene gepaste wijze en langs den wettigen weg tot herstel en verbetering van bestaande gebreken de handen ineen te slaan, verkondigen. - Moge de ervaring van vroegere tijden voor ons niet verloren gaan, en de bittere vruchten door het voorgeslacht van hunne verdeeldheid geoogst, door hunne nakomelingen nimmer geplukt worden!

Eene plaat, het Stadhuis te Groningen met het jaartal 1810 voorstellende, versiert deze Aflevering.