Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Tijdrekenkundig Register van Oorkonden, berustende in het Oud-Archief der Gemeente Hattem; opgemaakt, volgens besluit van H.H. Gedeputeerde Staten der Provincie Gelderland van 27 April 1850, door P. Nijhoff.Te Arnhem, bij Is. An. Nijhoff en Zoon. 1854. In gr. 8vo. 104 bl. ƒ 1-:

Welk een rijken schat het Oud-Archief der Gemeente Hattem bevat, leert ons dit met zorg en vlijt door den kundigen p. nijhoff bewerkte Register. Zijn vele der daarin opgegeven stukken van meer plaatselijk belang, andere sluiten zich naauwer aan de Gewestelijke en Algemeene Geschiedenis van ons Land aan; en het geheel mag van groot gewigt geacht worden voor de betere kennis van hetgeen vroeger en later alhier zoo op het Kerkelijk als politiek en maatschappelijk terrein is voorgevallen.

Het oudste Charter is van het jaar 1176, waarin godefridus, Bisschop van Utrecht, die van Heerde, Gaasberg en

[p. 391]

Vorchten, welke te voren onder de parochie van Epe behoorden, gelast zich daarvan af te scheiden en eene eigen kerspel-kerk te hebben, terwijl die van Vaassen en Oene als voorheen bij de Kerk van Epe moesten blijven. Bij het tweede, van den 16^den September 1260, vergunt henricus, Bisschop van Utrecht, aan de geestelijken van de Veluwe de beschikking bij testament over hunne roerende en onroerende goederen, benevens een jaar van gratie na hunnen dood, tot betaling hunner schulden.

Maar ontvangen wij uit de twaalfde en dertiende eeuw ieder slechts een stuk - een overvloediger oogst van Oorkonden bieden ons de beide daarop volgende eeuwen aan. Zij hebben betrekking: eensdeels op het stichten van kapellen, altaren, Godshuizen, fundatiën, op priesterlijke diensten en inkomsten, en het waarnemen van kerkelijke plegtigheden. Anderdeels bevatten zij vergunningen tot het houden van jaarmarkten, bevestigingen van regten en privilegiën, bepalingen en overeenkomsten omtrent dijk- en waterregten, visscherij, vrijdommen, enz.

Bovenal rijk is het Archief in belangrijke stukken uit de dagen van karel van Gelre, en zijn kamp tegen de Bourgondische overmagt; en inzonderheid uit den tijd van het ontstaan der onlusten, die tot den tachtigjarigen strijd aanleiding gaven. Hoe men, nog nadat luther zijne stem reeds verheven had, in de Roomsche Kerk den boog gespannen hield, zien wij uit een verdrag van 18 Mei 1520, tusschen den pastoor te Hattem, benevens Burgemeester, Schepenen en Raad dier stad, en michaël ernst van bamburch, Drost, die een pijp van den regter-arm der H. anna uit Frankrijk had medegebragt, strekkende om de offeranden te doen vermeerderen, en de opbrengst daarvan te verdeelen onder de belanghebbenden; en uit een vrijgeleide van den Hertog van dat jaar, dato 28 Junij, aan allen die het heiligdom van Sint anna en nog andere reliquiën, welke te Hattem werden bewaard, zouden bezoeken, waardoor reeds zoo vele wonderen waren geschied en nog dagelijks geschiedden.

De Hervorming schijnt dan ook te Hattem en in den omtrek aanvankelijk geenen grooten opgang gemaakt te hebben. Eerst in 1540 komt eene lastgeving voor van Hertog willem aan de regering der stad, om de Wederdoopers en Sacramen-

[p. 392]

tarissen, die zich binnen hun gebied mogten ophouden, te doen aanhouden en straffen; en in 1543 eene waarschuwing van den Stadhouder tegen het indringen van kettersche gevoelens.

Maar een bange tijd genaakte voor de stad bij het uitbreken der Nederlandsche onlusten en den daarop gevolgden krijg tegen Spanje. De menigte van stukken uit die dagen, die ver weg het grootste gedeelte van het Archief beslaan, vertoonen den deerniswaardigen toestand der grenssteden: beurtelings door de eene en de andere partij belaagd en aangevallen; gedwongen om goed- of kwaadschiks zich in vijandige houding te stellen tegen naburige plaatsen die in der wederpartijen hand waren; door zware inlegering, brandschade, contributiën, verwoesting van gebouwen en landerijen, en verloop van inwoners en nering buiten adem gebragt, en niet in staat om de geleden schade uit eigen middelen te herstellen. Hoe onveilig en verwoest in die dagen de Veluwe moet geweest zijn, zien wij, onder anderen, uit een berigt van de Regering van Arnhem van 31 Aug. 1585, over het met Engeland gesloten verdrag, waarvan zij de nadere bijzonderheden niet aan den gewonen bode hadden durven toevertrouwen, en uit eene overeenkomst van Mei 1608, tusschen de steden Hattem en Elburg, tot het houden van eene wolvenjagt.

Maar ook blijkt de groote belangstelling in de zaak des Vaderlands, de deelneming in alles wat daarop betrekking had, en de kracht in hagchelijke oogenblikken uit het geloof aan hoogere hulp geput. Zoo besluit een brief van Prins maurits na het verraad van stanley aan die van Hattem geschreven, waarin hij hen tot waakzaamheid tegen 's vijands aanslagen en tot het nemen van noodige voorzorgen opwekt, met de gepaste vermaning om op God te vertrouwen, ‘die deese landen in grooter nood ende meerder extremiteit, jae tot den wtersten toe bijna gebraght sijnde, geholpen heeft, en die zijne kraght kan toonen, als de menschen-middelen failleeren’. Zou men omtrent den verraderlijken aanslag van 1580, door den Drost van montfoort en zijn zoon, meer verwachten dan de brieven van die van Utrecht, met de toezegging van onderstand ter herovering van het slot, en den last van het Hof van Gelderland tot een gestreng onderzoek der gevangenen, en komt er niets voor omtrent den roemrijk afgekeerden aanval van de salazar in 1629; de natuurlijke oplossing daarvan zal wel

[p. 393]

zijn, dat de verslagen van de zijde der stad verzonden, elders moeten gezocht worden. Maar omstandig zijn de berigten van gerard van lennep en hendrik feith, Afgevaardigden van wege de stad ter Generaliteit, over de Remonstrantsche geschillen; het voorgevallene met oldenbarneveld c.s.; de pogingen der Fransche Gezanten tot hun voordeel; de stemming der gemoederen te 's Hage, en den ontdekten aanslag op maurits' leven. Insgelijks verdienen de andere stukken omtrent het na het uitgaan van het Bestand tot het jaar 1645 gebeurde, ook wat de Duitsche zaken betreft, de aandacht.

De laatsten loopen van het jaar 1650 tot het einde der voorgaande eeuw. Zij zijn noch zoo talrijk als die van het vorige tijdvak, noch, indien wij naar hunne inhoudsopgave mogen oordeelen, van gelijke waarde, met uitzondering van die uit de, ook voor Hattem, zoo belangrijke jaren 1672, 1673, en 1674. - Het Register wordt besloten met de opgave van: oude brieven en minuten uit de zestiende en zeventiende eeuw, naar 't schijnt, van geene beteekenis; twee kisten met plakkaten en publicatiën van 1600-1800, en andere papieren betrekkelijk stadsverpachtingen, enz.; een klein folio boek van oude keuren en regten, en het privilegie-boek der stad; terwijl nog in bijlage een woordelijk afschrift wordt medegedeeld van eene gift van het jaar 1401, waarbij Hertog willem den burgers van Hattem een waard langs den IJssel gelegen, tot eene gemeene weide, onder zekere voorwaarden, afstaat.

Mag de stad Hattem bogen op een Archief dat steden van grooteren omvang zou versieren, door bestelling van hooger hand is het nu in orde gebragt, en door de uitgave van dit Tijdrekenkundig Register, den weetgierigen onderzoeker het vinden van 't geen hij voor bepaalde punten der Geschiedenis wenscht te raadplegen, gemakkelijk gemaakt; terwijl de heuschheid van het Stadsbestuur den toegang voor iederen bescheiden bezoeker openstelt. Mogt ook elders gelijke zorg worden besteed aan de rangschikking en openbaarmaking van belangrijke Oorkonden, die anders gevaar loopen eene prooi te worden van den knagenden tand des tijds!