Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1855

Gesprekken over het Protestantisme en Katholicisme, door Dr. Daniël Schenkel.Uit het Hoogduitsch, door alb. van

[p. 167]

toorenenbergen, Pred. te Polsbroek, c.a. In Twee Deelen. Te Rotterdam, bij van der Meer en Verbruggen. 1852 en 1853. In gr. 8vo. XXVIII en 432 bl. ƒ 3-80.

Het is ons met dit boek gegaan zoo als het den openbaren beoordeelaar wel eens meer gaat. Naauwelijks was het Eerste Deel verschenen, of wij namen het ter hand en lazen het. Maar die lezing overtuigde ons, dat wij, om billijk en met kennis van zaken te oordeelen, noodwendig het Tweede Deel moesten afwachten. Dat Tweede Deel echter verscheen zoo spoedig niet als wij wenschten, en ook toen het verschenen was, werd het - waarom, weten wij niet - door de Uitgevers niet dadelijk ingezonden, zoodat wij zelfs begonnen te gelooven 't geheel niet te zullen ontvangen. En toen wij het eindelijk ontvingen, toen was - gul gesproken - niet slechts onze eerste ijver, om met de aankondiging van dit belangrijk werk haast te maken, grootendeels verflaauwd, maar andere werkzaamheden, die geen uitstel gedoogden, hielden er ons ook voor een tijd van terug. Van daar dat wij nu eerst de pen opvatten, om van schenkel's arbeid verslag te doen. En nu wij ons daartoe zetten, is, bedriegen wij ons niet, de vervulling dier taak schier overbodig geworden. Het eene tijdschrift na het andere heeft zich daar in den laatsten tijd reeds mede bezig gehouden. Een enkel zelfs - de Gids, bij monde van Ds. hoekstra, bz. - is daarin zóó uitvoerig en grondig geweest als men slechts wenschen kan. En daardoor blijft voor ons niet veel anders over, dan dat wij met weinige woorden de aandacht onzer lezers op het werk vestigen, en hen aansporen om, indien zij het niet reeds deden, daarmede kennis te maken.

Deze Gesprekken, door den beroemden schenkel in de stille avond-uren van den winter van 1851-1852 geschreven, moeten, naar zijn oogmerk, dienen om den strijd van onze dagen, zoo als die vooral in Duitschland gestreden wordt, duidelijk en aan alle zijden aan het licht te brengen, en tevens aan te toonen, hoe uit het verwarde heden eene schoonere toekomst zich opent. Gelijk hij in het Eerste Deel de theoretisch-Godsdienstige vragen heeft zoeken te behandelen, zoo beweegt zich het Tweede Deel meer op het praktisch-Kerkelijk gebied. In beide Deelen echter treden dezelfde personen, van

[p. 168]

het begin tot het einde, sprekende op. Zij vertegenwoordigen elk een beginsel of eene bepaalde rigting, uitgezonderd de Gravin, die het beeld vertoont eener hoogst beschaafde en gevoelvolle vrouw uit de aanzienlijkste standen der maatschappij. Zij loopt gevaar voor het Katholicisme gewonnen te worden door den sluwen bonifacius, den Ultramontaan, maar wordt nog te regter ure daarvan teruggebragt door den edelen, echt Evangelischen johannes, die de zaak van het Protestantisme tegen hem, de zaak des Christendoms tegen zekeren arnold - een staatkundigen vrijheidsvriend, die schipbreuk heeft geleden van zijn geloof - en, eindelijk, de zaak der Unie weet te handhaven tegen den overdreven Lutheraan petrus. De gesprekken, tusschen deze vijf personen gevoerd, brengen achtereenvolgens al de bijzonderheden ter sprake, die den Kerkelijk-Godsdienstigen strijd van onze dagen kenmerken en ook soms met staatkundige vraagstukken in betrekking staan. Zij munten, ofschoon het lezen van zulke gesprekken voor ons altijd iets vermoeijends heeft, door helderheid, geleidelijke orde en belangrijken inhoud uit, en strekken om het waardig Evangelisch standpunt van den Schrijver in helder daglicht te plaatsen. Het blijkt dat schenkel diepe blikken geslagen heeft in de krankheden en ziekteverschijnselen van onzen leeftijd, en het éénig geneesmiddel weet te waardeeren, dat herstel kan aanbrengen. Zijn boek is regt geschikt om de woelingen der Ultramontanen, en de ijdele droombeelden der vrijheidsvrienden, en de enghartige bekrompenheid der oud-Lutheranen, en ook de gebreken waaraan de Evangelische Kerk lijdt, meer dan oppervlakkig te doen kennen. Jammer maar, dat daarbij uitsluitend op den toestand van Duitschland wordt gelet, met vermelding van velerlei, dat dáár is voorgevallen in de laatste jaren! Sommige redeneringen zijn daardoor voor onze landgenooten minder begrijpelijk en minder belangrijk, ofschoon de werkzame Vertaler dit gebrek, hier en daar, in zijne aanmerkingen, aan den voet der bladzijden, zoo veel mogelijk tracht te verhelpen. Van daar dat wel eens de gedachte in ons oprees, dat dit werk minder geschikt is om in onze taal overgebragt te worden, dan oppervlakkig schijnt. Ook zouden wij nog al eens van den Schrijver, zoo wel in theorie als in praktijk, meenen te moeten verschillen. Maar het vele voortreffelijke en niet alle-

[p. 169]

daagsche, dat hier gevonden wordt, verzoende ons dan weder met de vertaling. En wij leven in de hoop, dat menigeen, genoegzaam ontwikkeld, om met den inhoud voor zich-zelven winst te doen, het bepaaldelijk voor Duitschland geschrevene ook op den toestand van ons Vaderland en van onze Hervormde Kerk, mutatis mutandis, zal weten toepasselijk te maken.

Wil men eene proeve van de gezonde woorden die hier door johannes gesproken worden? Wij ontleenen haar aan het vijfde gesprek des Tweeden Deels, waar de Gravin, van de treurige indrukken gewagende, door een gesprek met petrus, den streng confessionelen Lutheraan, op haar gemoed achtergelaten, o.a. zegt: ‘Hoe ver zal het nog met onze Evangelische Kerk komen, wanneen de zaligheid van den mensch weder van de scherpte van dogmatische uitspraken wordt afhankelijk gemaakt!’ Daarop zegt johannes: ‘Uwe droefheid is billijk. Het is niet slechts de strijd met de Ultramontanen, welke mij bezorgd maakt; deze zal in tegendeel onze krachten ontwikkelen en ons uit de sluimering doen ontwaken. Maar de dreigende verdeeldheden in onze Kerk, die pogingen om vorige toestanden weder in het leven terug te roepen, welke reeds toen beklagenswaardig waren, toen zij hunne geboorte nog in den loop eener historische noodzakelijkheid vonden, deze zijn 't, die mijne ziel dikwerf tot de weemoedigste denkbeelden stemmen. - Veel is er uit den ouden tijd overgeleverd, wat voor het licht der waarheid geen stand houdt, wat slechts door gewoonte, traagheid en misverstand zóó langen tijd kracht kon hebben. Het is niet alles goud, wat in de groote folianten van de geleerde Hoogleeraren der zestiende en zeventiende eeuw aan de achttiende is overgeleverd. Wij moesten menigen ballast wegwerpen, welke op den weg der ontwikkeling lastig, ja hinderlijk was geworden. - Eene godgeleerde partij, welke tegenwoordig met de grootste inspanning van krachten de alleenheerschappij zoekt te bemagtigen, heeft ongetwijfeld ook ten doel, om de godgeleerde faculteiten in uitsluitend confessionelen geest te laten bezetten. Maar wat dit beteekent, zoo het althans een goeden zin hebben zal, is gemakkelijk te raden. Negatief voorgesteld, heet het, dat de Hoogleeraar voortaan niets meer zal mogen voordragen, wat eenigzins met de belijdenisschriften

[p. 170]

in strijd is. Maar positief uitgedrukt is het, dat de godgeleerde voortaan niets meer zal mogen leeren, dan hetgeen met de Kerkelijke belijdenisschriften volkomen overeenkomt. - Niemand kan de belijdenisschriften meer hoogachten en eeren dan ik, maar nooit zou ik kunnen toegeven, dat er eenige afgoderij mede bedreven, dat zij als eeuwig bindende grenspalen beschouwd zouden worden, welke het wetenschappelijk onderzoek in geen enkel opzigt zou mogen overschrijden. Al wie beweert, dat de belijdenisschriften ter laatster instantie regter en regel voor ons Evangelisch geloof zijn, hij is slechts in tegenspraak met hare eigene verklaringen, en ondermijnt tevens het hoogste gezag in alle zaken van ons Evangelisch geloof; hij verlaagt de H. Schrift en tast de grondslagen des Evangelies zelve aan.’

Zóó spreekt schenkel. Wij zouden aan deze voetstoots gekozene proeve meer soortgelijke en ook nog andere kunnen toevoegen, maar hebben juist deze uitgekozen, om tevens te doen zien, met hoe weinig regt de streng confessionele partij onder ons, in de Nederlander, den Hoogleeraar onlangs wilde laten doorgaan voor een harer gelijkgezinde vrienden.

De vertaling is bruikbaar, maar niet keurig. Den Vertaler komt eere toe voor de wijze waarop hij in het Voorwoord het geschil tusschen Dr. stolz en Dr. schenkel beschreven heeft.