Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1854

[p. 657]

Brieven over de Welsprekendheid; door J. Steenmeijer, Predikant te Arnhem. Te Arnhem, bij Is. An. Nijhoff en Zoon. 1853. In kl. 8vo. 288 bl. f 3-:

Het ware overbodig de grootendeels door ons beaamde lofspraken te herhalen, waarmede deze voortreffelijke Brieven, eerst, vóór een twintigtal jaren, in de Godgeleerds Bijdragen gedrukt, thans afzonderlijk uitgegeven, door alle Tijdschriften die er melding van maakten, zijn begroet. Wij weiden dus niet uit over de schoonheid, puntigheid en klaarheid van den stijl, noch over de grondigheid der zaken; maar vergenoegen ons met de lezing, herlezing en dóórdenking van den inhoud dier Brieven aan alle jeugdige Godgeleerden ten dringendste aan te bevelen. Hoogst merkwaardig is in onze dagen de verschijning van een geschrift, zóó doorweven niet alleen met velerlei vaak tot een glimlach nopende aanhalingen uit de geschriften, maar ook en bovenal doortrokken met den geest der Ouden. Aan de verhevenste uitspraak der Oud-Grieksche letterkunde, de plaats uit de ‘Politeia’, waar plato's verrukte verbeelding zich tot eene profetie aangaande den versmaadden en gekruisigden Godmensch verheft, wordt men op bl. 93 en 94 onwillekeurig herinnerd. Dat zulk een man de afgesleten schimpschoten op ‘Recensenten’ niet aan would-be-geestige Schrijvers van den tweeden rang overgelaten, maar ze (bl. viii, 7 en 123, b.v.) in de gewone vormen herhaald heeft, is te bejammeren, doch zal ons niet weêrhouden het een en ander omtrent den inhoud van het werkje in 't midden te brengen.

Van de tallooze definitiën, die sedert aristoteles tot op dezen oogenblik toe van de welsprekendheid gegeven zijn, hebben altijd dezulke noodzakelijk gefaald, die gegrond waren niet op het historisch beloop van de kunst zelve, maar op een voorafgedacht ‘wezen der zaak’ De bepaling werd dan eenvoudig eene uitdrukking van hetgeen hij, die haar gaf, zelf onder de welsprekendheid verstond, en niet eene opgave van de kenmerken waarmede zij zich objectief, in de geschiedenis, vertoond heeft. Of de Heer steenmeijer dat gebrek heeft vermeden, blijve aán zijn eigen scherpzinnig oordeel overgelaten. Onbetwistbaar heeft hij eene schrede voorwaarts

[p. 658]

gedaan. Waar niet zoo zeer van de welsprekendheid, als eene levende, zelfstandige persoonlijkheid buiten den geest, dan wel van den welsprekende gehandeld wordt, daar wordt veel van de verwarrende en nuttelooze abstractie vermeden, waaraan de meeste Verhandelingen over dit onderwerp hare doelloosheid te wijten hebben. Maar als de welsprekende mensch hier voorkomt als degene ‘wiens spraak altoos was de zuivere uitdrukking eener geheel welgestelde ziel’, dan beweren wij, hiermede niets verder gevorderd te zijn. Wèl is dan (en dat is zeker een groote voortgang) de zaak van den vorm op het wezen teruggebragt, maar de eenvoudige vraag blijft over: wanneer is de ziel nu ‘geheel welgesteld’? En op die vraag geeft ons, bij alle onze hoogachting voor plato, de zielkundige oplossing in zijne Republiek geen bevredigend antwoord. Als steenmeijers merkwaardige bewijsvoering algemeen aangenomen en behartigd wierd, zou aan de wetenschappelijke opvatting der welsprekendheid gelijke dienst zijn gedaan als kant aan de philosophie heeft bewezen; zij ware dan van een verkeerden grondslag afgebragt, maar de betere zou evenwel in quaestie blijven (Dat bezwaar is evenmin uit den weg geruimd door theremin, in zijn werkje: Die Beredtsamkeit eine Tugend).

De wijze waarop de S. (bl. 13 en 14) zijn gedurig aanwenden van allerlei Bijbelplaatsen en gezegden verdedigt, pleit hem zeker van de smakelooze loszinnigheid vrij, die hierin bij zoo vele anderen in het dagelijksch leven doorschemert, en dan billijke ergernis verwekt. Met dat al heeft hij ons niet overtuigd. Wij meenen dat Bijbelplaatsen slechts dán voegzaam kunnen aangebragt worden, wanneer de gedachte die men uitdrukt, zekere verwantschap of betrekking (zelfs die van tegenstelling) met de gebruikte Bijbelplaats heeft. Waar, b.v., een onzer beroemdste Predikers van het menschelijk hart zegt: ‘Vaak is die kleine wereld daarbinnen gejaagd en onstuimig, en indien de registers beschreven moesten worden van elken verborgenen kamp, ik achte dat ook de wereld zelve de geschrevene boeken niet zoude vatten’, daar is eene treffende analogie tusschen het inwendig gemoedsleven des Christens en de uitwendige levensgeschiedenis van onzen Heer, omtrent welke johannes aan het slot van zijn Evangelie de laatste woorden bezigt.

[p. 659]

Maar als de S., b.v., in zijne Voorrede zegt: ‘veelmaals en op velerlei wijze’ uitgenoodigd te zijn tot het laten herdrukken zijner Opstellen, dan kan dit bezwaarlijk met de gedachte aan den verheven aanhef van den Brief aan de Hebreën worden zamengebonden, zonder een inderdaad hinderlijken indruk te verwekken. In eene Noot van die (overigens meesterlijke) Voorrede wordt eene gewrongene aanwending aangehaald van een Bijbelwoord door vinet in zijne Homilétique ou théorie de la prédication. Ook voor ónzen ‘nuchteren zin’ is dit staaltje - wij erkennen het gaarne - ‘wat al te poëtiesch’; maar toch durven wij met vertrouwen den S. aanraden, dat boek weder te openen en het niet bij de eerste bladzijde te laten. Vinet bezit bij andere uitnemende verdiensten ook deze, dat hij een voorbeeld mag heeten in heiliglijk over heilige zaken te spreken.

Des Schrijvers uitval op de ‘Redekunst’ (bl. 127) is bij de eerste uitgave in 1830 regtmatiger geweest dan hij nu is. Toen was nog de redekunst, even als hare halfzuster de logica, enkel een onderwijs in vormen zonder inhoud: en beider ‘hatelijke pretensie’, ook nog in dien tijd, wordt zeer juist geschetst met de woorden: ‘Is het niet, als of wij, op een bordje aan de woning van den schermmeester, met groote letters, geschreven vonden: hier onderwijst men de dapperheid’? Maar die ijdele taak hebben beide wetenschappen sedert de laatste jaren geheel vaarwel gezegd. Thans bezitten ze wel degelijk inhoud, en hebben een hooger doel dan den geest tot bewustheid te brengen van 't geen hij zonder haar toch reeds onbewust uitvoert. De redekunst is niet meer de kunst van 't smeden van eenige spraakfiguren, maar de kunst om ware en juiste gedachten op doeltreffende wijze in woorden uit te drukken. Wij kunnen niet nalaten, ten bewijze hiervan opmerkzaam te maken op het beknopte, maar zaakrijke en nog te weinig bekende Lehrbuch der Rhetorik, van heinrich richter, Professor der Philosophie in Leipzig, 1853; inzonderheid op de allezins lezenswaardige Voorrede. Het ware zeer te wenschen dat dit boek, met kleine wijzigingen vertaald, en op de hoogste klassen van onze Gymnasiën oordeelkundig gebruikt wierde.

Op bl. 250 staat: ‘Gedurende het preken moest er verboden zijn, dat eenige personen, met lange stokken, waaraan men

[p. 660]

zakjes en schelletjes heeft vastgemaakt, rondliepen door de vergadering, om der geloovigen aalmoes op te vangen.’ - Dat klinkt zeer aardig; maar door velen (en hun onregt is door deze puntige voorstelling niet bewezen) wordt het uitreiken der liefdegiften als een daadwerkelijk betoon van datzelfde geloof dat hen tempelwaarts heeft gevoerd, en dus als eene heilige handeling, als een wezenlijk deel van de eeredienst beschouwd en behartigd.

De laatste 12 bladzijden: ‘over de onafhankelijkheid van geest in den bedienaar des Evangeliums’, zullen bij velen den onaangenamen indruk maken als of er zekere on-protestantsche verheffing werd aangeprezen van den Leeraar boven de Gemeente, die te regt als de dierbaarste belofte vasthoudt dat ‘zij allen zullen van God geleerd zijn.’ Jammer! want alles wat daarin overigens wordt gezegd, vooral op bl. 285: ‘Bartholo, de Christenleeraar mag veel doen om des lieven vredes wil - - maar één ding mag hij niet’, mogt vooral in ónze dagen wel van de daken worden verkondigd.

g.