Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1854

Handboek voor de Geschiedenis en Aardrijkskunde der Middeneeuwen, van W. Pütz, vertaald en bewerkt door Dr. E. Mehler en Dr. J. van Gigch. Te Gorinchem, bij J. Noorduyn en Zoon. 1854. In gr. 8vo. 408 bl. f 3-80.

De aankondiging van een werk, dat, in eene vreemde taal geschreven, maar door Nederlanders vertaald en bewerkt is, splitst zich natuurlijk in twee deelen: een oordeel over het oorspronkelijke mag daaraan evenmin ontbreken, als eene uiteenzetting van de wijze waarop het vertaald en bewerkt is.

Zeer juist zijn de opmerkingen van de Bewerkers in de Voorrede: ‘Wij achten het onkiesch en overbodig, hier bij herhaling over de voortreffelijkheid der leerboeken van pütz

[p. 574]

uit te weiden. De verspreiding, die daaraan - ondanks de overgroote menigte van hand- en leerboeken der algemeene geschiedenis, die, zeer verschillend in omvang en waarde, in den laatsten tijd het licht hebben gezien - te beurt gevallen is, (het werk had in 1851 reeds den vijfden druk beleefd) heeft ons overtuigd, dat wij onzen tijd aan geen onnut werk verspild hebben.’ - Was het van de geleerde Bewerkers te verwachten dat zij hunnen tijd aan een onnut werk zouden besteden? En toch, er is een groot verschil tusschen een onnut werk en een werk dat aan zijn doel beantwoordt. Is het in elk leerboek, van welke wetenschap ook, een hoofdvereischte, dat het den inhoud in den passenden vorm voor de te behandelen wetenschap uiteenzet, te meer wordt dit met regt gevorderd in een leerboek voor de Geschiedenis, wier inhoud en wijze van voorstelling in een zeer naauw verband staat met de philosophische leerstukken over God, menschheid, enz., en daardoor een overwegenden invloed uitoefent op het jeugdig gemoed. Geschiedenis is, naar ik meen, ook volgens dezen Schrijver, het aaneengeschakeld verhaal van merkwaardige feiten. Maar van welke feiten? Wat is het teeken waardoor men de merkwaardige van de niet merkwaardige kan onderscheiden? Mij dunkt, de inhoud van de geschiedenis wordt beter bepaald, als men aanneemt (niet als eene uit de lucht gegrepene hypothese, maar als het resultaat van de naauwkeurige waarneming van de gebeurtenissen), dat al hetgeen geschiedt ten doel heeft de vorming van eene zich zelve bewuste menschheid, dat wil zeggen: aantoont de wijze waarop de volken hun deel hebben bijgebragt om het besef te doen ontstaan, dat alle menschen met elkander één geheel uitmaken en, elkander wederkeerig aanvullende, naar volmaaktheid streven.

Met het oog hierop is onze eerste aanmerking op deze Geschiedenis van de Middeleeuwen gerigt, tegen de synchronistische wijze van behandeling die door den Schrijver is gevolgd. Moet iedere verdeeling van de Algemeene Geschiedenis in tijdvakken op zich zelve reeds als ondoelmatig beschouwd worden; omdat zij niet, even als een spoorwagen, aan verschillende stations halte houdt, maar aantoont hoe zich het eene feit uit het andere ontwikkelt - te meer nog komt deze ondoelmatigheid uit bij eene synchronistische behandeling, waar

[p. 575]

de geschiedenis van ieder volk is behandeld in kleinere tijdvakken, bepaald naar de eene of andere minder of meer in het oog springende gebeurtenis bij één volk, terwijl de andere volken in dezelfde, voor hen niet passende keurs gedwongen worden. Hij die de Geschiedenis synchronistisch behandelt, doet even als degeen die de Aardrijkskunde naar de lengte en breedte waarop de plaatsen liggen behandelt; wel kan dat somwijlen zijn nut hebben, om eene proef te nemen, of iemand met den inhoud van de wetenschap goed bekend is, maar om hem dien inhoud te onderwijzen, kan zij, dunkt mij, niet dienen.

Deze aankondiging zou tot een boekdeel aangroeijen, indien wij al de volken die in dit Handboek behandeld worden, wilden nagaan. Wij kiezen er slechts twee, om daarover eenige opmerkingen te maken, namelijk de Arabieren, dewijl zij zoo veel hebben bijgedragen om de ontwikkeling van het menschdom in Europa te bevorderen, en de Engelschen, wier staatsregeling (een van de voornaamste middelen om de ontwikkeling van volken voor- of nadeelig te zijn) zoo wel direct als indirect een belangrijken invloed heeft uitgeoefend, en nog heden ten dage uitoefent op het lot van de volken. Waarom is er niets gezegd (bl. 82) van den maatschappelijken toestand van de Arabieren vóór mohammed, hetgeen toch volstrekt noodzakelijk is om de door mohammed ingevoerde orde van zaken te begrijpen en te beoordeelen? Te meer mag men zich hierover verwonderen, daar geleerde Orientalisten zoo vele belangrijke bijdragen hebben geleverd tot de naauwkeurige kennis van dien toestand. Ook de voorstelling van hetgeen de Islam leert: ‘van de grondzuilen van den Islam’ (bl. 84), is, om de zachtste bewoordingen te kiezen, niet van zeer groote onnaauwkeurigheid vrij te spreken. In de geschiedenis van de eerste Kalifen mist men, onder anderen, hetgeen vooral niet had mogen ontbreken, eenige verklaring van het zoo opmerkenswaardig verschijnsel, dat de veroveringen van de Arabieren zich als ware het plotseling over bijna de geheele toen bekende wereld uitstrekten. Hetgeen op bl. 91 geleerd wordt, zou waarlijk niet doen vermoeden dat het dienen moet, zoo als het opschrift aankondigt, om de staatsregeling te leeren kennen.

De verwijzing naar Lord brougham's British Constitution, London, 1844, zal eene naauwkeurige uiteenzetting van

[p. 576]

hetgeen wij op de Engelsche Geschiedenis van dit tijdvak aan te merken hebben, overbodig maken. Had de Schrijver dit in Engeland zoo beroemde werk geraadpleegd, zeker zou zijne Geschiedenis veel daarbij gewonnen hebben; ja, zelfs zou niet alleen de voorstelling van menig feit anders zijn uitgevallen (b.v. in de geschiedenis van willem den Veroveraar, bl. 223), maar zeker zouden er van de opgenomene zijn weggelaten (b.v. in de geschiedenis van egbert omtrent de invallen van de Denen, bl. 160), en anderen zijn opgenomen (b.v. in dezelfde geschiedenis, omtrent de Heptarchie).

Niettegenstaande dergelijke bedenkingen, is er evenwel ook veel goeds van dit Handboek te zeggen. De Schrijver heeft zich niet alleen bepaald, zoo als vroeger te dikwerf, helaas, geschiedde, tot het opnemen in zijne Geschiedenis alleen van oorlogen, veroveringen en dergelijke feiten, maar men vindt bij schier elk volk belangrijke mededeelingen omtrent den toestand van kunsten en wetenschappen, en het aandeel dat het volk in hare beoefening heeft gehad.

Voor de vertaling en bewerking hebben wij bijna niets dan lof. Zelden ontsiert een Germanisme het werk. Hartelijk hadden wij gewenscht dat de Bewerkers voor de Geschiedenis vooral van de Mohammedanen meer in het oog hadden gehouden hunne eigene woorden in de noot op bl. 6: de Arabische namen zouden dan niet zoo jammerlijk zijn geradbraakt. Druk en uitvoering laten weinig te wenschen over.