Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1854

Lavater's Gedachten over Jezus Christus in zijn verzoenend lijden en sterven en zijne voortdurende betrekking tot de zijnen, alsmede over den staat der afgescheidene zielen na den dood, en de waarde van het Evangelie. Te Leiden, bij D. Noothoven van Goor. In kl. 8vo. 240 bl. f 1-90.

Wie kent johann caspar lavater niet - hetzij uit eigene lezing zijner schriften, hetzij uit de zoo zeer uiteenloopende oordeelvellingen, die, dikwijls genoeg, bij allerlei gelegenheden herhaald worden, om schier iedereen tot het vestigen van eene eigene meening over den beroemden Zwitser aanleiding te geven? Den mensch, den prediker, den schrijver, den gelaatkundige, den dichter, den zielzorger, den Vaderlanderzelf hier te willen beschrijven, zou dus eene geringschatting van de belezenheid onzer lezers kunnen schijnen; en wij hopen niet alleen, maar vertrouwen ook, dat de menigerlei bronnen die hiertoe voor ieders bevatting toegankelijk zijn, onder anderen de algemeen bekende Voorlezingen van hagenbach, over het wezen en de geschiedenis der Hervorming, niet vruchteloos door de meesten hunner zijn gelezen. Trouwens, zonder naauwkeurige kennisneming van den tijd, de levensomstandigheden en omgeving der Schrijvers kan men in 't algemeen niet éénen - maar allerminst lavater, goed verstaan. De heftige strijd tusschen oude en nieuwe geloofsbegrippen, in welks midden hij leefde, dacht en schreef: de fantastische strooptogten op het gebied van 't meest onkenbare leven des geestes, waardoor een mesmer, swedenborg, stilling, gassner, en duizend anderen, ten deele als voortzetting van - ten deele als reactie tegen - het nuchteren ongeloof hunner dagen, het bewijs leverden voor de waarheid, dat de menschelijke geest ten allen tijde slechts in zigzag kan

[p. 536]

voorwaarts gaan: de alzijdigheid van zijn edelen geest, die hem, ja, den moed gaf om ook in zijn veelbewogen tijd niets menschelijks van zich vreemd te houden, maar hem ook tegenover de grootste mannen van zijn tijd, wier oordeel de nakomelingschap zou overnemen, aan velerlei scheeve beoordeelingen, aan onverdiende overschatting zoo wel als minachting prijs gaf - dit alles moet onophoudelijk in aanmerking komen waar het beeld van lavater ons duidelijk en juist voor den geest zal staan.

Ref. behoort tot diegenen, die in alles wat het Christelijk geloof betreft, voor besliste uitspraak huiverig zijn, overal waar de H. Schrift hun het voldoende antwoord schijnt schuldig te blijven, en die bijzonder op dit ééne punt bepaald zijn, van niets te willen bepalen waar de Schrift zelve onbepaald zich uitspreekt. Uit dien hoofde heb ik het laatste gedeelte van dit boek, van bl. 177 af, waarin gehandeld wordt over den toestand der ziel na den dood, met het minste genoegen gelezen. Het is nu eens te zinnelijk-bepaald, dan weder te schemerig-algemeen, wat ons aangaande die toekomst gezegd wordt, ofschoon nooit vergeten mag worden dat lavater overal waar hij, ook in zijne andere geschriften, dit punt bespreekt, altijd uitdrukkelijk verzekert, slechts gissingen te wagen, en zich vrijhoudt van, b.v., swedenborgs orakeltoon. Schoone wenken zijn op te maken uit bl. 231-235, ‘over het zedelijkgodsdienstig karakter van jezus christus’, waarin wordt aangeduid hoe de liefde tot God in onzen Heer innig verbonden, één, identisch met liefde tot de menschen geweest is.

Wat het boek-zelf, op dit laatste na, betreft, wij danken den Uitgever voor het genot dat deze schoone bladzijden ons hebben doen smaken, en noodigen ieder die omtrent christus' verzoenend lijden en sterven en omtrent zijne voortdurende betrekking tot de zijnen, helderder denkbeelden, levendiger gevoels-innigheid, vruchtbaarder gevolgtrekkingen dan de zijne waren, zich wil voorgesteld zien, ten dringendste tot de lezing uit. Lavater acht het verzoenend lijden en sterven van christus het middelpunt te zijn der geheele Christelijke waarheid: deze hoofdzaak als bijzaak te behandelen, gelijk het half-geloof zoo gaarne doet, is hem hetzelfde als of iemand, bewerende een portret van een bepaald mensch te leveren, slechts algemeene, aan alle menschen eigene, trekken tot een

[p. 537]

levenloos beeld te zamen schetste. Doch verre is hij van dat knellen der waarheid in systematische vormen en uitdrukkingen, waarin, ook nog in onze dagen te dikwerf, helaas! het wezen der ware regtgeloovigheid wordt gezocht, in plaats van in ootmoedigen eerbied en eenvoudig aannemen, zóó als ze zijn, van de uitspraken van Gods Woord. Aan het bestrijden van zulk eene godgeleerde spitsvindigheid, de voldoenings-leer van anselmus (ofschoon deze niet genoemd wordt), wijdt hij bl. 72-80. Wij juichen hem toe waar hij van menschelijke wijsheid en systeem, hoe dan ook genoemd, tot het eenvoudige Schriftwoord ons terugroept: ofschoon wij van het diepzinnige leerstuk, dat hij klaarblijkelijk op het oog heeft, niet van heeler harte met lavater (bl. 73) kunnen zeggen: ‘Ik beken dat ik van dit alles zoo veel als niets versta, en hetgeen ik daarvan versta ongerijmd vinde’. Oorspronkelijk is verder bij de verklaring van 't verband tusschen christus' zoenoffer en onze zaligheid, de zinvolle parallele, getrokken tusschen onzen Heer en eenige geloovigen, die in hunne mate gezegd kunnen worden opofferend te hebben geleden voor anderen. Abrahams geloof, waardoor zijn zin, onder veel lijden en strijden, van de gewone ervaringen afstierf, heeft hem tot Vader van vele volken gemaakt. Izaäk, jozef insgelijks. Bij dit laatste voorbeeld vergelijke men, om de eenvoudige schoonheid van lavaters beschouwing te doen uitkomen, de gewrongene, hoe zeer dan ook vernuftige en treffende, typiek, die kurtz in zijn Handboek der gewijde Geschiedenis, en zoo vele zijner geestverwanten eveneens, aan de merkwaardige geschiedenis van jozef verspillen, en men merke (bl. 47 en volgg.) op, hoe vruchtbaar in gevolgtrekkingen zijne bepaling van ‘belooning der verdienste’ wordt; namelijk: als aanbieding van stof en voorwerpen van werkzaamheid aan de zelfverworvene kracht.

Treffend is (bl. 63) de vergelijking van een erfprins die, als éénige gezonde te midden van eene door de pest geteisterde bevolking, haar rondreist, met zijn druppel voor druppel aan ieder ingeënt bloed het gansche volk redt, en zelf bezwijkt, maar in 't leven teruggeroepen zijn wèlverdienden troon beklimt.

Het tweede stuk (bl. 94-177) betoogt, op eenigzins wijdloopigen trant en dikwerf schemerig en algemeen, maar overi-

[p. 538]

gens in bewoordingen alleen te gebruiken door een die gelooft en weet wat hij spreekt - dat jezus christus voor de zijnen, in weerwil van ruimte en tijd, in weerwil van hunne onwaardigheid en zonde, gisteren en heden en tot in eeuwigheid dezelfde blijft. Hij wekt ons met al de innigheid van een persoonlijk geloof, dat tot diepgevoelde ervaring is overgegaan, tot de gemeenschap, niet alleen met een verledenen en toekomstigen - maar ook, ja, bovenal, met een tegenwoordigen christus op..... ‘Met Hem willen wij over alle onze aangelegenheden vertrouwelijk spreken: Hem de stellige beden van 't heilbegeerige hart voordragen, en verwachten dat Hij ons niet zonder antwoord, niet zonder hulp zal laten: dat Hij naar zijne eeuwig onveranderlijke gezindheid en kracht, en overeenkomstig het doel waartoe Hij ons in zijn rijk heeft verordend, ons zichzelf, zoo als Hij is, zal openbaren. Christus, lieve Christenen! moet ons christus worden! Nog is Hij ons dit niet gelijk Hij het ons kan zijn en wil zijn. Christus, Hijzelf, wiens geschiedenis ons in de Evangeliën is overgeleverd, worde voor ieder onzer eene levende bron van hulp, licht, gaven, wijsheid, kracht, ervaring!’

Overigens, lavater voelt zich. Hij spreekt als zijne overtuiging uit, dat sinds eeuwen geen Schrijver de zaak zóó heeft beschouwd als hij, zelfs de grootste getuigen van christus uit de oude en latere Kerk niet - wier namen hij opnoemt. Wij voor ons houden zulke uitspraken van buitengewone mannen, gelijk lavater er een was, voor iets méér dan alledaagsche opgeblazenheid, en denken bij het lezen van dergelijke woorden vaak aan dien heerlijken brief van luther aan zijn kaatje, waarin hij haar verklaart, zeer goed te gevoelen ‘dat hij een uitverkoren werktuig Gods is geworden, in den hemel, op de aarde en in de helle wèl bekend - al moet zij ook bedenken dat God alle dagen tien Doctors Martinus scheppen kan’. Echter is de bewering van lavater niet geheel waar: hij heeft zijne voorgangers, ook in het uitspreken van de gebedsgemeenschap met christus, inzonderheid in de Middeleeuwen, gehad (Men zie, b.v., de Geestelijke Stemmen uit de Middeneeuwen, van fr. galle.). Moge hij onder ons en ons nageslacht vele navolgers vinden!

j.h.g.