Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1854

[p. 133]

Eene Star in den nacht. Schetsen uit het laatst der XV^e eeuw; door Elise, Schrijfster van: ‘Hermine’. Twee Deelen. Te 's Hertogenbosch, bij Gebr. Muller. 185⅔. In gr. 8vo. 724 bl. f 7-90.

Onze tijd onderscheidt zich ook dáárdoor, dat vele vrouwen de pen voeren, en op het gebied der Fraaije Letteren naam en roem trachten te verwerven. Dat sommigen er van beter den tijd zouden besteden wanneer zij zich tot zediger arbeid bepaalden, is, naar veler oordeel, niet te betwijfelen; maar men zou geheel gevoelloos en onbillijk moeten zijn, als men niet gaarne erkennen wilde, dat ook onder onze Vaderlandsche Schrijfsters eenigen zijn, die op onverdeelde hoogachting en bewondering aanspraak hebben. Namen te noemen ware hier overbodig. Zij mogen sieraden heeten van onze Letterkunde, en elise, die ons weder deze ‘Star in den nacht’ aanbiedt, behoort tot dat uitverkoren getal. Welk een opgang heeft hare Hermine niet gemaakt! Het is waar, de Heer s. heeft dat werk aan eene scherpe analytische kritiek onderworpen; maar de uitspraak des publieks heeft het door hem uitgesproken vonnis niet bekrachtigd. Wij voor ons gelooven, dat de strenge kritikus de fijn en diep gevoelende Schrijfster niet juist en volkomen heeft begrepen, en meenen, dat het niet billijk, maar gelukkig ook verkeerd is, wanneer men elk gevoel dat dieper gaat dan hetgeen de Natuur ons-zelven geschonken heeft, voor ziekelijk verklaart. Zoo zou de materialist het volle regt hebben, om het geloof aan een zich-zelf openbarenden God, en de daarop steunende vroomheid, een ziekte-verschijnsel te noemen. Het is niet onmogelijk, dat die beoordeeling de gevoelige Schrijfster eenigzins getroffen hebbe; maar zij trooste zich dáármede, dat én haar talent én haar arbeid zulk eene breede, zij 't dan ook scherpe kritiek zijn waardig gekeurd. Overigens versterke 't haar in ootmoed, die schoone deugd, welke steeds, ook te midden der wierookwalmen van den lof, frisch en onbelemmerd kan ademhalen, en trekke zij er ál het voordeel uit, dat de beoordeelaar bedoeld of niet bedoeld heeft.

Nu heeft zij op nieuw een werk voltooid aan haren verkregen roem waardig. Zij noemde het: ‘Eene Star in den nacht’.

[p. 134]

De titel is, dunkt ons, wat te algemeen; want de nacht laat duizend starren zien en wij zijn daaraan gewoon; ééne komeet daarentegen trekt aller aandacht. Alleen wanneer het stormt, en eene windvlaag slechts nu en dan het wolkenkleed openscheurt, worden oog en ziel verkwikt als eene heldere star door de opening flonkert, als ware 't om ons toe te roepen: ‘wij zijn er nog; al stormt het rondom u!’ - De Opdragt van het werk is aan eene doode gerigt, en de beoordeeling daarvan behoort alzoo niet aan de levenden.

Elise heeft het veld der geschiedenis als bedauwd en bebloemd door den adem haars gevoels en van hare verbeelding. Niet dat zij een historischen roman heeft geleverd; maar zij heeft eene romantische historie op het sierlijk voetstuk der verbeelding geplaatst. Het is goed, dat zij dit zelve verklaart; immers daardoor is zij gevrijwaard tegen de beschuldiging van gebrek aan eenheid, niet genoeg gedekt door den titel, omdat het boek niet een bundel van verhalen, maar slechts één verhaal met één hoofdpersoon bevat. Wat toch, om slechts iets te noemen, kon der romantische verdichting in den weg staan, om het ongelukkig lot der vervolgde Hertogin van Milaan met den held van hare geschiedenis in verband te brengen; maar het geweten van geschiedkundige trouw en waarheid weêrhield haar, en maakte haar op historisch terrein stationair, omdat de fantazie slechts het voetstuk moest leveren tot het historische beeld. Hoe breed intusschen is het veld der geschiedenis dat zij bewandelt; welk een schitterende tijd; wat belangrijke tooneelen! Elise bezoekt Florence, Milaan, Rome en Napels. Zij doet ook een uitstap naar Parijs. - Maar Italië! - Wie acht het, in de tegenwoordige prozaïsche dagen zelfs, niet een hoog voorregt, dáár onder den schoonen Hesperischen hemel te verwijlen! Hoe veel schooner en belangrijker echter was Italië tegen het einde der vijftiende eeuw, toen het met eene glorie van eer en roem was omstraald; toen de rijkdommen van het verre Indië in zijnen schoot gestrooid werden, terwijl het koudere Noorden in zijne behoeften voorzag.

Italië heeft, door in de vijftiende eeuw eene rugwaartsche rigting te volgen, zijne bestemming gemist. Eeuwen lang beheerschte het een groot gedeelte der wereld. Rome viel door eigen zwaartevracht onder den last der weelde en harer uit-

[p. 135]

spattingen, toen de mannenkracht der Germanen het aanraakte. Het zou geheel van 't wereldtooneel verdwenen zijn, als niet in de hoofdstad der oude wereld eene andere magt grooter heerschappij hadde verworven op het gebied des geestes, dan ooit de Caesars bezaten of begeerden. De Romeinsche Keizer liet, bij de worsteling van het Christendom, de innerlijke overtuiging vrij, indien slechts de hand voor zijne beeldtenis eenige korrelen wierooks op het altaar strooide. De Priester, die later zijnen geestelijken titel, als buit op het heidendom veroverd, in bezit nam, vroeg het geweten ten offer op het altaar, dat hij voor christus, Wiens persoon hij-zelf vertegenwoordigde, had opgerigt. Waar ook de middeleeuwsche Caesar Romanus zijn hof hield, in Frankrijk, in Duitschland, of zelfs in Italië, Rome was geestelijk de hoofdstad van het Christelijk geworden Westen. Staatkundig en Maatschappelijk werd Italië een worstelperk voor het Germaansche en Romanische beginsel, een tijd lang door Gibellijnen en Welfen vertegenwoordigd. En toch nam Italië weder toe in bloei en welvaart. De zucht naar vrijheid ontkiemde, en met haar ontwikkelden zich handel en nijverheid.

Italië's vrije steden, allergunstigst gelegen voor de toenmalige handelswegen, werden rijk en magtig, beschaafd en weelderig, en toen de Turksche Halve Maan op de Sint Sofiakerk werd geplaatst, vloden de Grieken uit Constantinopel naar Italië. Zij bragten er de oude schatten van Hellas, en in Florence en Milaan, in Ferrara en Rome werden de eeuwen lang gesloten Akademiën van Athene heropend, en de wijzen van Tusculum zoo wel als horatius en virgilius schenen uit de graven opgestaan.

Kunsten en Wetenschappen bloeiden in Italië, terwijl 't overige Europa nog in den zwarten nacht der barbaarschheid bedolven lag. In Italië was een nieuwe dag aangebroken - maar neen, het was slechts de oude dag met eene kunstzon verlicht, en daarom viel de avond zoo spoedig. Het Westen was Christelijk geworden, en Italië deed een terugtred naar 't heidendom, en wat er Christelijks overbleef, werd in heidensche vormen geprangd. In den dampkring van den Olympus lieten de Italianen zich beheerschen door de zucht om Goden buiten den eenig levenden God te kiezen. Zij vonden de kunst en

[p. 136]

vereerden haar in wulpsche vormen, doch maakten haar tot den afgod hunner ijdelheid, zoodat er de wijding der Godsdienst aan ontbrak. De wetenschap wilde alleen weten, en koos niet God, maar zich-zelve ten voorwerp. Men zette zich in de School van plato, die bij den Italiaan hooger stond dan christus. Zoo was 't zelfs te Rome geschapen, en de Hoogepriester der Christenheid las duizendmaal liever de weelderige Oden van anakreon, dan de ernstige Brieven van paulus.

Heerlijke, maar verkeerd gebruikte tijd! - Wie met verachting op de wetenschappelijke navorschingen der oude, beroemde Grieken nederziet, tast de regten van 't gezond verstand aan; wie die edele mannen, welke hun leven in 't zoeken naar waarheid besteedden, der vergetelheid waardig keurt, heeft zelf nooit behoefte aan waarheid gevoeld, en is vreemd aan waarheidszin; wie de kunstbeelden der Ouden kan smaden, is een type van wansmaak; - maar wie beweert, dat zij reeds in 't volle bezit der waarheid waren, ja, dat deze beter bij hen geleerd wordt, dan van Dien, die het Licht der Wereld is, en op de aarde nederdaalde om haar de eeuwige, onveranderlijke waarheid te verkondigen, is gelijk aan den bevangene van geest, die beweert, dat het reeds middag is als de zon eerst in het Oosten opkomt. Zoo was de dwaling in Italië; zoo te Florence. Elise stelt dat in een vollen dag.

Met eenen scherpen blik, maar niet minder met smaak en gevoel, beschouwt en schetst zij het leven en streven aan het beroemde hof van den luisterrijken lorenzo. Zij begrijpt hare personen, en voert die waardig ten tooneele. Wij worden als verplaatst in den praalvollen bloeitijd van Letteren, Kunst en Smaak, en zien wat er is; maar ontdekken ook wat er ontbreekt: de genius der waarheid, die het geheel had kunnen en moeten bezielen.

Onder die menschen treedt savonarola op, als boetprediker, als hervormer, als profeet. Hij is de held van 't verhaal. Elise heeft dien buitengewonen man grondig bestudeerd, en niet opgesmukt met kleuren van verdichting. Hijzelf heeft te veel en te goed gesproken, om hem verdichte woorden in den mond te leggen, en te veel degelijks gedaan, om hem in romantische toestanden te verwikkelen.

Savonarola, zoo als hij gevormd was, en zijnen tijd be-

[p. 137]

schouwde en beoordeelde, moest wel met de toongevers te Florence in strijd geraken. Gaarne zouden wij gezien hebben, dat de Schrijfster nog wat dieper ware ingedrongen in de verbastering der Kerk: dan zou zij levendiger en duidelijker hebben kunnen uitwerken, waaraan het is te wijten geweest, dat geestvolle mannen, die de Ouden lazen, bestudeerden, verstonden en bewonderden, afkeerig werden van het Christendom, zoo als zich dat vertoonde in de geestelooze vormen der Roomsche Kerk van hunnen tijd.

Wij zijn er aan den kieschen smaak van elise dank voor verschuldigd, dat zij het gevoel harer lezers niet op de proef heeft gesteld door de gruwelen te malen, die Rome in de dagen van savonarola bezoedeld hebben; ofschoon zij de ondeugden van den beruchten borgia geenszins bemantelt. De tooneelen te Milaan zijn 't meest romantisch, en toch heeft zij de historische waarheid getrouw bewaard. Men huivert voor dat gelukkig Land, hetwelk, bij 't licht van Kunst en Wetenschap, zich zedelijk ongelukkig maakte, en door 't verspillen zijner stoffelijke krachten zijne toekomst voor langen tijd heeft verbeurd.

De ruimte ontbreekt ons om proeven te geven van de menigvuldige schoonheden van dit verhaal, en indien wij ruimte hadden zouden wij verlegen staan met de keuze: het sterfbed van lorenzo; de tooneelen uit het lijden van isabella; of de laatste dagen van savonarola. Dit werk is eene kroon op al den vroegeren arbeid der begaafde Schrijfster. De inhoud is waar; de vorm schoon; de strekking goed; de stijl minder bloemrijk dan anders, maar juist dáárom nog hooger van waarde.

Wij hebben dit verhaal met steeds klimmende belangstelling gelezen. Elizes held was ook óns niet vreemd; integendeel, wij hadden in den geest reeds menig uur binnen de muren van San Marco doorgebragt. De Schrijfster ontvange dank en hulde voor het genoegen bij haar uitmuntend werk gesmaakt, en den Uitgeveren zij lof geschonken voor de fraaije uitvoering, die hun eere aandoet.

h.
j.h.s.