Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1853

[p. 623]

De kansel-ontluistering in de Nederlandsche Hervormde Kerk, tijdens de zeventiende en achttiende eeuw, aangewezen en gestaafd door Sincerus.Te Amsterdam, bij Gebroeders Diederichs. 1853. In gr. 8vo. 230 bl. f 2-20.

De titel van dit geschrift vereischt, om regt begrepen te worden, eenige toelichting. ‘Al wat aan de prediking’ des Evangelies, van den kansel, ‘ontbreekt, of door het gezond verstand weêrsproken, of in verkeerde vormen voorgedragen wordt; al wat tegen haar hoofddoel inloopt en het uit zijnen aard moet doen missen, waar, wanneer, door wien en in welk eene mate ook, is ontluistering van den kansel’, zegt de ongenoemde sincerus. En zijn de proeven van zulke kansel-ontluistering bij menigte aan te voeren uit de beide vorige eeuwen, toen de predikwijze in de Nederlandsche Hervormde Kerk nog op zeer lagen trap stond, hij acht zich geroepen, om ze, na ypey en collot d'escury, bij vernieuwing en in grooten getale aan het licht te brengen, vooral omdat hij hier en daar de sporen meent te ontdekken van sommiger terugkeer tot den ouden trant. Zijn geschrift splitst zich in vier Afdeelingen, waarvan echter de derde verreweg de grootste is. Eerst zoekt hij den aard, de oorzaken en de gevolgen aan te wijzen der bedoelde kansel-ontluistering. Daarna geeft hij op, waarom en waarmede hij haar staven zal. Een fragment uit eene uitgegevene leerrede van de liefde, over het wonder op de bruiloft te Kana in Galilea, moet van de noodzakelijkheid overtuigen, om, zoo al niet het verderfelijke, dan toch het ijdele, dwaze en wanstaltige van zoodanig kanselwerk aan te toonen in voorbeelden, meerendeels ontleend aan mannen van naam in de vaderlandsche Kerk, wier predikatiën met goedkeuring aangehoord en in druk verschenen zijn. Die voorbeelden, hier in grooten getale medegedeeld, bl. 24-185, en naar tijd-orde gerangschikt, zijn inderdaad curieus. Niet minder dan drie-en-veertig predikers van verschillende jaren hebben daartoe hunne bijdragen moeten leveren. Men vindt er jacobus borstius, gregorius mees, johannes d'outrein, johan van den honert, alexander comrie, carolus segaar en vele anderen onder, en kan, onder het lezen, zijne oogen naauwelijks gelooven, dat zulke dwaasheden, om niets ergers

[p. 624]

te noemen, van den Christelijken leerstoel vroeger en later zijn uitgekraamd geworden. Wij schamen ons over zulke voorgangers in de Heilige bediening en zouden wenschen, dat hunne geschriften der vergetelheid mogten zijn prijsgegeven. Nu zij echter weêr gezocht en verspreid worden: kunnen wij 't sincerus niet ten kwade duiden, dat hij er zulk eene bloemlezing uit verzameld heeft. Zij is regt geschikt, om menigeen, die den goeden ouden tijd niet kent, de oogen te openen en den zegen eener meer gekuischte, Evangeliesche voordragt, waarin wij ons verheugen, regt te doen waarderen. Wij erkennen daarbij wel, dat deze voorbeelden eenzijdig gekozen zijn, zonder dat daarnevens is geplaatst, wat in dezelfde of gelijktijdige predikatiën goedkeuring en lof verdienen zou. Wij vreezen zelfs niet zonder grond, dat de ligtzinnigen onzer dagen er aanleiding uit ontleenen zullen tot bittere spotternij, en dat de vijanden onzer Hervormde Kerk er gebruik van zullen maken tot hevigen aanval of gewenschte zelfverdediging. Maar daarom mogen wij nog niet afkeuren wat hier geschied is, vooral omdat het met goede bedoelingen is geschied en, helaas! naar waarheid, zonder overdrijving. En hoe kunnen wij ook, tegenover de tegenstanders der Hervorming, beter toonen, dat die dagen van kansel-ontluistering achter ons liggen, zonder dat wij ze terugwenschen, dan door zelven de toenmalige dwaasheden ten toon te stellen en daartegen te waarschuwen? Eenige nalezingen en resultaten in de vierde Afdeeling besluiten dit geschrift, waaraan nog meer dan een dertigtal aanteekeningen is toegevoegd. Men vindt daarin vele wetenswaardige bijzonderheden, die tot opheldering strekken. De Schrijver heeft getoond een rijken voorraadkamer te bezitten, waaruit hij allerlei mededeelt, wat ter zake dienen kan. Wij zouden slechts gewenscht hebben, dat hij daarbij een weinig meer wetenschappelijk ware te werk gegaan en den prediktrant dier beide eeuwen grondiger bestudeerd had. Hij zou daardoor den schijn van zich hebben afgewend, als of hij bij voorkeur en met zeker welbehagen het wanstaltige had opgezocht. Het goede en prijselijke, dat in de geschriften en leerredenen dier dagen te vinden is, zou zich als van zelf aan hem in niet geringe mate hebben voorgedaan. En hij zou geëindigd zijn met, in plaats van eene schandzuil - hoe kunnen wij het anders noemen? - voor

[p. 625]

onze voorvaderen op te rigten, eene belangrijke bijdrage te leveren tot de kennis van den toestand der Hervormde Kerk in vorige eeuwen, en van haren vooruitgang in onze dagen. Misschien, dat de niet onbekwame man daartoe later nog eens de pen opvat.

Wil men eene proeve, leerzaam voor onzen felbewogen tijd, hoezeer vroeger de vijandige partijen van voetius en coccejus tegen elkander overstonden? In een der kleine steden van Zuid-Holland werd, volgens eene geloofwaardige overlevering, een Coccejaansch predikant 's morgens door zijnen Voetiaanschen ambtgenoot ingezegend met Hand. xxviii: 19: Wij willen ons wel verledigen, om van u te hooren, welke uwe gevoelens zijn; doch aangaande deze secte is het ons bekend, dat zij overal tegengesproken wordt. Men kan denken, hoe de Voetiaan geweldig te velde trok tegen de Coccejanen met die tekstwoorden. Maar de Coccejaan bleef hem 's avonds niets schuldig, toen hij zijne intrede deed met Hand. xxiv: 14: Dit bekenne ik u, dat ik naar dien weg, dien zij secte noemen, alzoo den God der Vaderen diene, dat ik alles geloove, wat in de wet en de profeten geschreven staat. Of de gemeente door die preken opgebouwd werd in geloof en liefde, en de beide ambtgenooten ook als broeders hebben zamengewoond?

Wij eindigen met den wensch, dat dit geschrift, zonder misbruikt te worden, moge beantwoorden aan de goede bedoeling van sincerus en den terugkeer naar het oude in onze Kerk helpe stuiten. Te oordeelen naar de teekenen des tijds, die zich opdoen, is die wensch, helaas! niet overbodig in onze dagen.