Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1850

Gissing naar den aard en het doel van den ring van Saturnus. Door W. van den Hull. Te Haarlem, bij de Erven F. Bohn. 1849. In gr. 8vo. 80 bl. f :-80.

Zoodra onze groote landgenoot christiaan huygens op eene overtuigende wijze had aangetoond, dat de onregelmatige en zonderlinge gedaanten, waaronder men in den eersten tijd na de uitvinding der verrekijkers de planeet Saturnus waarnam, zich geheel en al lieten verklaren door het aannemen van eenen vrij boven den equator van Saturnus in de ruimte hangenden ring; ontbrak het niet aan allerlei hypothesen, om het ontstaan van dit, in de ligchamen van ons zonnestelsel, zoo ver wij weten, eenige verschijnsel te verklaren. De Heer van den hull ontwikkelt deswege in de voor ons liggende brochure eene onderstelling, die in korte woorden op het volgende nederkomt: de groote ligtheid der stof, waaruit het ligchaam van Saturnus is zamengesteld, belet het bestaan van vaste massa's en gebergten op zijne oppervlakte. Deze moet dus uit eene vloeistof bestaan, die onophoudelijk van beide polen in felle stroomen naar den equator wordt gedreven. De noordelijke en zuidelijke stroomingen, elkander daar ontmoetende, komen in

[p. 680]

hevige botsing, waaruit eene geheel eigenaardige ontbinding der grondstoffen ontstaat, ten gevolge waarvan zij, beladen met de onreine afscheidingen op de planeet, opwaarts stijgen, als ring eenen onmetelijken vergaderbak van onbruikbaar geworden stoffen vormen, en daar eene scheikundige bewerking ondergaan, die hen op nieuw geschikt maakt voor het ligchaam van Saturnus, naar wiens polen die gezuiverde stof dan wederom wordt afgevoerd, om de beweging naar den equator en vervolgens naar den ring op nieuw aan te vangen. Zelfs meent de Schrijver op die manier het bestaan van verschillende ringen te kunnen verklaren.

Het eigenaardige dezer hypothese bestaat daarin, dat zij niet, gelijk alle anderen, zoo ver wij weten, den ring houdt voor eene op zich-zelve staande en van Saturnus-zelven afgescheidene massa. Dat de ring ontstaan zij uit stoffen, die zich op de eene of andere wijze van de planeet hebben afgescheiden, is het meest aangenomen gevoelen; dat de ring bestaat uit dampen, die van de oppervlakte van Saturnus zijn afgescheiden en opgestegen, meende reeds in de zeventiende eeuw roberval, Hoogleeraar in de wiskunde te Parijs, een man, voor zijne drieste ontzegging van alle wiskundige kennis aan cartesius genoeg gestraft door oneindig minder bekend te zijn dan deze, hoewel onze huygens hem (geene geringe lofspraak!) een uitstekend mathematicus noemt. Volgens van den hull dan is de gedaante het eenige, wat aan den ring van Saturnus blijvend is. De stoffen, waaruit hij bestaat, zijn daar slechts tijdelijk aanwezig: onophoudelijk verwisselen die door aanvoer van en afvoer naar de planeet.

Men kan eigenlijk van al dergelijke onderstellingen zeggen, hetgeen la lande zeide van die, welke in zijnen tijd ten opzigte van dit zelfde hemelligchaam bekend waren: ‘Toutes ces explications sont si peu satisfaisantes, qu'il est inutile de nous y arrêter.’ Want eigenlijk zijn al onze onderstellingen gebouwd op eene andere onderstelling, dat er althans eenige overeenkomst moet zijn tusschen de werkingen der natuur op afgelegen wereld-

[p. 661]

bollen en die op onze aarde Bij den oneindigen rijkdom der schepping hebben wij daarvoor evenwel, zoo als ook van den hull opmerkt, weinig grond. Men spreekt b.v. van dampkringen om sommige hemelligchamen, omdat men verschijnselen heeft opgemerkt, die tot het onderstellen van eenige gelijksoortigheid aan het luchtvormig omkleedsel van onzen aardbol zouden leiden, b.v. de straalbreking. Doch daarop nu voort te redeneren over winden, nevels, vloeistoffen, afscheidingen enz. - dat achten wij te gewaagd. Men kan er zijne scherpzinnigheid door aan den dag leggen: het is niets meer dan gissing, waarbij men veelal aanneemt, hetgeen men aantoonen wil, en de resultaten ophangt aan een louter - niets. En dat is in het algemeen waar ten aanzien van de zoogenoemde natuurlijke gesteldheid der hemelligchamen. Wij glimlagchen, wanneer wij een zoo groot man als huygens zich zien verdiepen in ijdele sprookjes in zijnen cosmotheoros: laat ons voorzigtig zijn, er op kleiner schaal niet insgelijks in te vervallen.

Wat nu in het bijzonder de hypothese aangaat, in dit boekje voorgedragen: indien men eene bestendig voortgaande strooming van stoffen van af (eene gelaakte, maar bij den Schrijver zeer geliefde uitdrukking) den equator naar de hoogte, al verder en verder tot het uiterste van den buitensten ring, en vandaar terug naar de polen mag aannemen, dan is ons het voorkomen van planeet en ring beiden, geheel onverklaarbaar. Die uitstroomingsstoffen moeten dan onzigtbaar blijven, terwijl zij de planeet verlaten, want de oppervlakte van Saturnus biedt niet, als die der kometen, een wegsmeltenden, maar een scherp begrensden kern aan; zij moeten op eens als ring zigtbaar worden, want ook de ring vertoont zich op dezelfde wijze, en op nieuw onzigtbaar, wanneer zij naar de polen heenstroomen. Anders zou het gezamenlijke van planeet en ring als in eene soort van nevelmassa moeten hangen, hetgeen het geval niet is. Wij zwijgen nog van vele andere uitdrukkingen, met la lande zeggende: ‘il est inutile de nous y arrêter.’

De Schrijver dwaalt reeds op de eerste bladzijde van

[p. 682]

zijn stukje, met de uitvinding der verrekijkers aan metius in het begin der zeventiende eeuw toe te schrijven. Men mag het voor bewezen houden, dat deze uitvinding om den jare 1590 te Middelburg bij toeval door de kinderen van zacharias janssen of hans lipperhey heeft plaats gehad.

Hij leidt (bladz. 35) uit de snelle aswenteling van Saturnus af, dat de zon op zijne oppervlakte geenen invloed kan uitoefenen, omdat ieder punt slechts kort aan hare werking is blootgesteld. Zoo wij in zaken, ons alleen bij gevolgtrekking ten aanzien van onzen aardbol bekend, durfden oordeelen, zouden wij zeggen: die werking moet juist zeer groot zijn, omdat zij wel dikwijls, maar telkens slechts zeer kort, afgebroken wordt.

Zoo wij overigens de vastheid der resultaten betwisten, gaarne doen wij hulde aan den geest van onderzoek, die in deze ‘gissing’ doorstraalt.