Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1849

De Giftbrief van Koning Karel aan zijn getrouwen Diederik, het voetstuk der historie van onzen Staat, in eenige zijner deelen beschouwd en verklaard, door J.A. Alberdingk Thijm. Te Amsterdam, bij C.L. van Langenhuysen. 1849. In gr. 8vo. 40 bl. f : - 30.

Dit stukje is een prosaïsche geschiedkundige toelichting of examtus tot het dichtstuk, Holland, gegrondvest, in 's Dichters gelijktijdig uitgegeven nieuwen bundel Palet en Harp:

[p. 489]

waarbij het derhalve, bibliographisch, als bijlage behoort; terwijl het afzonderlijk, voor den geringen prijs, behoort gekocht te worden door den Geschiedkundige, en geplaatst bij de literatuur der oudste Hollandsche geschiedenis. Voorts is het een aangenaam blijk, hoe deze Dichter zich wenscht te scharen bij die zijner kunstgenooten, die, in den laatsten tijd, de Geschiedkunde en de Dichtkunst te samen parende, eene hoogere tevens en duurzamer, ik mocht zeggen, klassieke waarde gaven aan hunne dichtwerken. Zoo b.v. bilderdijk, wiselius, siegenbeek, j. de vries, d.j. en j. van lennep, staring, da costa, koenen, ter haar; Het is te wenschen dat dit meer algemeen worde.

Hoe veel er duister en onzeker is in de geschiedenis van het ontstaan en de vorming van het Graafschap Holland, is aan ieder beoefenaar van deszelfs geschiedenis bekend; en tevens, dat juist de oude charters en oudste overgebleven bescheiden allerlei moeilijkheden en bezwaren opleveren. Over de vier, die hier voornamelijk in aanmerking komen, handelt bilderdijk in zijne Geschiedenis des Vaderlands, 1^e D., bl. 168-190. De meeste moeite baart de brief, die de oudste zou zijn, gegeven door karel den Kale, en die het jaartal draagt van 863. Doch het is voorlang opgemerkt en aangetoond, dat dit jaartal verkeerd is; en sedert p. scriverius, in het begin der 17de eeuw, is dan ook die brief doorgaans toegeschreven aan karel den Eenvoudige, en het jaartal 923. Zoo ook nog, wat te verwonderen is, bilderdijk I. 169, 184; ofschoon huydecoper reeds aangewezen en kluit erkend had, dat 923 onmogelijk het ware jaar kon zijn. Van loon had, reeds vóór huydecoper, den brief gebracht tot 922; hij was door huydecoper weerlegd; doch kluit had dit gevoelen weer opgevat, en beloofd het boven allen twijfel te stellen, in Verhandelingen die tot opheldering en staving zouden dienen zijner Historia Critica Comitatus Holl. et Zel. Deze staving is nooit verschenen, en nu poogt de Heer alberdingk thijm het door van loon aangegeven jaartal te verdedigen tegen huydecoper.

Het is mij niet mogelijk, de geëerde lezers van dit tijdschrift in en door en weer uit den doolhof te leiden, waarvan dan dat jaar 922 voor den Heer alberdingk thijm de gewenschte uitkomst is (bl. 32). De liefhebbers mogen zich-zelve daarin

[p. 490]

wagen; ik veroorloof mij nog slechts eenige losse aanmerkingen op het boekje zoo als het daar ligt.

1^o. De Heer alberdingk thijm heeft, zoo ver ik zie, niet weerlegd huydecopers assertie, van de valschheid van het diploma uit het aanwezen zelf van een jaargetal - waardoor dan alle poging om dat jaargetal te emenderen dubbel vergeefsche moeite wierd. Zie huydecoper op melis stoke, 1^e D., bl. 215.

2^o. Van 863 is de brief niet; dit zij uitgemaakt. Maar door hem op 923 of 922 te stellen, wordt hij, in plaats van de eerste, nu de derde van de vier fundamentele charters onzer geschiedenis (bilderdijk I, 184), en vervalt even zeer al wat de oudste Kronijkschrijvers, maerlant en melis stoke, ons over die documenten vermelden, die zij uitdrukkelijk tot een' Koning karel in 863 brengen, en daaruit de oudste geschiedenis afleiden. Toen regeerde karel de Kale, maar van hem kan, naar de andere getalmerken, de brief niet zijn. - Dus blijft wel de eenvoudigste stelling die van huydecoper, dat de Egmonder monniken dien giftbrief aangaande de Kerk van Egmond verdicht hebben.

3^o. Is de brief niet van 863, maar van 922; dan is de titel van dit boekje te ambitieus, en deze brief is dan niet meer ‘het voetstuk der historie van onzen Staat’ (lees, buitendien, ‘van het Graafschap van Holland’). De brief wordt dan geprimeerd door de beide, van 868 en van 889.

4^o. De brief is buitendien dat voetstuk niet; want bilderdijk I, 174 zegt zeer te recht: ‘Het is eene dwaasheid, dat men, tot onzen leeftijd toe, uit dezen brief eene instelling van 't Graafschap van Holland gemaakt heeft.’ - Want a. de brief spreekt niet van Holland. b. Niet van Graaf of Graafschap. c. De begiftigde was reeds te voren fidelis ('t zij leenman, of ambtenaar) van den Koning. d. Het object der gifte zijn landgoederen in vrijen en erfelijken eigendom geschonken: maar de Graafschappen bleven leenen en waren toen nog niet erfelijk.

5^o. Ja wat wierd er in erfëigendom geschonken? - De Kerk van Egmond (met al haar toebehooren en ap- en dependentiën!). - Maar kon eene Kerk geschonken worden door een wereldlijk Vorst en aan een leek? Was dat eene res in commercio? was het niet eene res divini juris, waarover alleen de Paus te beschikken had? Maakten dan hier de gever en

[p. 491]

de begiftigde zich niet te samen schuldig aan kerkroof en vervielen in den kerkeban? - Voorzeker kon de Vorst aan zijnen getrouwen niet meer wegschenken dan hem-zelven toekwam. Maar hem kwam toe, als recht, onder wederkeerige plicht, de oppervoogdijschap en de hoede en bescherming der Kerk, de advocatie, het patronaatschap, waaraan het genot van de opbrengsten der kerkegoederen, na aftrek van de vereischte kosten voor kerk en eeredienst, verknocht was. Dit vruchtgebruik, den Koning als zoodanig toekomende, kon hij weder opdragen aan een begunstigden, ook erfelijk, waardoor deze en zijne nazaten dat patronaatschap, behoudens het heilig recht der Kerke, verkregen. Iets anders of meer kan er wel in deze gifte niet gelegen zijn, en zij schijnt mij kortbondig en juist gekenmerkt door van mieris (aangehaald bij alb. thijm, bl. 26): ‘diederik wordt kloostergraaf van Egmond.’

6^o. Het is een van de wonderlijkheden van b. huydecoper, als die (m. stoke, I, 47) schrijft: ‘Is dees Brief echt, zoo behelst dezelve een doorluchtig bewijs, dat de Graven van Holland, van diederik den Eersten af, zich hebben mogen schrijven bij der genaden Gods, Grave.’ Waarin bestaat dat bewijs? In de fautive vertaling of uitdrukking des rijmkronijkers, die 's Vorsten vromen zegenwensch, ‘dat Gods gunst de gift en het gebruik er van steeds mocht vergezellen’ (Deo in omnibus propitiante), aldus vertaalt: ‘he doe ende ordinere - daarmede bij Gods genadichede. - En al ware het eene opdracht van een Graafschap geweest, had nog de formule ‘door de genade Gods,’ daaruit niet kunnen voortvloeijen; want dan was de Oppervorst Leenheer en Suzerain gebleven, en hij alleen behield zijn Dei gratia, als blijk van Oppermacht. Veel min dus hier, alwaar het, zelfs aanm. 5, ter zijde gesteld, slechts eene gifte van zekere goederen in patrimoniëelen eigendom betrof.

L.
H.W.T.