Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1849

Het leven en de letterkundige verrigtingen van den Geschiedschrijver Mr. Jacobus Scheltema, beschreven door Dr. P. Scheltema, Archivarius der stad Amsterdam (enz.) Te Amsterdam, bij G. Portielje. 1849. In gr. 8vo. VI en 202 bl. f 2-30.

Een zoo verdienstelijk Geleerde en Geschiedschrijver, wien de eer des Vaderlands - die hij als een deel zijner eigene eer beschouwde - steeds zoo na aan het hart lag; een man, zoo braaf en hupsch, en, ondanks eenige zwakheden, zoo achtingwaardig en zoo beminnelijk; een man, die in de Staatsberoe-

[p. 437]

ringen en omwentelingen, reeds van vóór 1787 af, steeds mede verwikkeld en doorgaans in gewichtige betrekkingen werkzaam was geweest - jacobus scheltema verdiende voorzeker de eer eener afzonderlijke levensbeschrijving en dankbare hulde.

Hij verdient die hulde van tijdgenoot en nageslacht; maar niemand kon oprechter en warmer hem openlijk die hulde toebrengen, gelijk ook niemand beter in staat was 's mans leven en lotgevallen en letterkundige werkzaamheden te beschrijven, dan zijn geliefde bloedverwant, die zich meer dan een drietal jaren onder zijn oog en naar zijn voorbeeld gevormd had, en wien hij zelf den treurigen maar vereerenden dienst gevergd had, om tot opbeuring en ondersteuning in den moeilijken toestand van gesloopte en wegzinkende lichaams- en levenskracht, weer tot hem te komen (bl. 165). Wij hebben dus in zoo ver (en ook om andere redenen, in de Voorrede vermeld,) er zeker bij gewonnen, dat de kundige Rector h. amersfoordt, te Sneek, die aanstonds na scheltema's overlijden de taak dezer levensbeschrijving met bereidwilligheid aanvaard had, de familie en het publiek zevend half jaar er op heeft laten wachten, tot hij-zelf er over gestorven is (bl. 4, 5).

Jacobus scheltema werd geboren den 14 Maart 1767, te Franeker, uit een fatsoenlijk, misschien zelfs zeer oud (doch niet adelijk) geslacht (bl. 9-12), en overleed te Utrecht, den 25 October 1835 (bl. 166). Vroeg ontwikkeld en lees- en leerlustig, werd hij reeds in 1782 student aan de Academie te Franeker - en beleefde alzoo daar de dagen, dat in den politieken tweespalt eene factieuse minderheid der Friesche steden, zich tot eene Staatsvergadering vormende, (om aldus de stem van die Provincie in de Vergadering der Staten-Generaal te paralyseren) zich zetelde te Franeker; terwijl zijne familie die Staatspartij aankleefde. Maar hierdoor ook zag scheltema, na de handhaving der Oude Constitutie, door Pruissische troupen, in 1787, ‘bij de onstaatkundige vervolging in Vriesland’ (ik zeg dit gaarne met den Schrijver, en zou zelfs scherper woord gebruikt hebben) zich genoodzaakt, met velen zijner stadgenooten de Provincie te verlaten. Reeds den 4 September 1787 was hij in de Rechten gepromoveerd, en met goed vooruitzicht te Franeker gevestigd. Zich moetende verwijderen, koos hij, gelijk anderen die niet naar Frankrijk verkozen te gaan, Steinfurt, en begaf zich

[p. 438]

aldaar op nieuw aan de studie, onder de leiding van den uit Deventer verdrevenen en nu dáár gevestigden Hoogleeraar van der marck.

Doch in 1789 begaf hij zich naar Amsterdam, in den koopmanstand, en huwde, en leefde aldaar aangenaam en tamelijk rustig, tot dat in 1795 zijne partij zegevierde. ‘Al spoedig, na dat scheltema zich in den handel begeven had, bleek het, dat dit bedrijf minder geschikt voor hem zou zijn; weshalve de blijdschap groot was, toen het uitzicht op eene roeping, welke hem beter zou voegen, zich in 1795 opdeed.’ (Bl. 25.) - ‘Op den 6 Februarij ontvingen de Vriezen, die zich te Amsterdam bevonden, eene uitnoodiging, om ten spoedigste naar Vriesland terug te keeren; hieraan werd onverwijld voldaan. Te Franeker aangekomen, bekwam hij reeds den volgenden dag eene benoeming’ (bl. 27) - en hier begint die reeks van ambten en bedieningen en commissiën, waarin scheltema, tot op zijn sterfdag toe, met slechts weinige korte tusschenpoozen, gestadig nuttig werkzaam is geweest; doch zoo, dat hij al den tijd, die hij aan de verplichte werkzaamheden kon ontwoekeren, gaf aan de letterkundige en Staatsgeschiedenis van het Vaderland, en daarmede in verband staande conversatie en correspondentie en (gelijk hijzelf het noemde) snuffelingen.

Zoo zien wij hem dan, in Friesland, en in den Haag, te Campen, en weder in den Haag, te Amsterdam en te Zaandam, en weder in den Haag, en eindelijk te Utrecht, werkzaam in verschillende, meest finantiëele of strafrechtkundige ambten - doch werkzamer in andere studiën, en schrijven van boeken en brochures, en ook artikelen in tijdschriften - en steeds te vergeefs hunkerende naar een letterkundig ambt, of naar eene eervolle rust, met een matig jaargeld, om zich geheel aan zijne geliefkoosde studiën - tot eer en nut van het Vaderland - te kunnen wijden.

Maar in dit levensbericht ziende hoe veel van zijne beste uren de brave man aan onbeminde ambtsbezigheden heeft moeten geven, moeten wij zoo veel te meer 's mans onvermoeide arbeidzaamheid bewonderen, waardoor de bloote naamlijst zijner werken en geschriften, door den Heer p. scheltema achter bij dit werk gevoegd, een half vel letterdruks beslaat - en een groot gedeelte des hoeks, en wel datgene, naar het schijnt, wat den Heer p. scheltema meest eigen is, bestaat in de beschrijving van die werken en opstellen.

[p. 439]

De Heer p. scheltema heeft dat Register alphabetisch ingericht, en zoo vervult het, in de daad, tevens vrij wel de plaats van een register op het hoek. Doch om jacobus scheltema in zijn letterkundigen loop beter te kunnen nagaan en waardeeren, ware eene beknopte chronologische lijst (met verwijzing naar de bladzijden der breedere beschrijving) wel noodig geweest; waar dan uit elk tijdperk de opgestelde, doch onuitgegeven geschriften afzonderlijk mede vermeld hadden kunnen worden. Want ook deze zijn menigvuldig. - De Heer p. scheltema heeft wel eenige daarvan geplaatst in zijne dubbele verzameling ‘Oud en Nieuw,’ en belooft nog andere te geven in het vervolgwerk daarop (met rococo-titel ‘Rood, Wit en Blaauw’ - waarom niet, korter en duidelijker, ‘de Statenvlag?’ - te noemen) doch hij zal daartoe natuurlijk de best bewerkte en voor ons lezend publiek nog steeds belangrijke stukken nemen, en niet alles opnemen, wat in eene verzameling van ‘Verspreide Lettervruchten van wijlen Mr. jacobus scheltema’ had kunnen gegeven worden; want dáárbij zouden dan ook te voegen, en voor onverdiende vergetelheid te bewaren zijn, zoo vele letterkundig belangrijke of geestige en luimige artikelen in maandwerken en weekbladen, als jacobus scheltema in zijnen besten tijd zoo gaarn leverde; omtrent welke soort van opstellen geen fatsoenlijk uitgever jaren daarna aanspraak maken zal op kopijrecht; terwijl sommige dier éphémère bladen spoorloos verdwenen zijn. Veel van deze soort, doch verre weg niet alles, is later door jacobus scheltema-zelven in zijn ‘Mengelwerk’ weêr uitgegeven; maar er bleef zeker wel stof voor een paar bundels over: de voorbeeldige piëteit van Mr. a.d. meijer, jegens zijnen grooten Broeder Mr. j.d. meijer, moge den Heer p. scheltema hiertoe opwekken en aansporen!

Bij het doorlezen van dit werk bespeurt men een aanmerkelijk verschil tusschen de bibliographische narichten omtrent de aanleiding en strekking der verschillende geschriften van jacobus scheltema, en die gedeelten, waar zijne schillende lotgevallen en velerlei ambtsverwisselingen, en de heldere en donkere zijden van zijn openbaar en huisselijk leven, en zijne, veelal te leur gestelde, wenschen en uitzichten vermeld worden. Tot dit verschil in stijl en trant kan de stof-zelve geleid hebben - maar er is iets anders, waardoor de lezer vaak twijfelen moet, of het

[p. 440]

de levensbeschrijver, of de overledene-zelf is, die hem bezig houdt.

Immers de Heer p. scheltema zegt aan het eind zijner Voorrede, ‘zich beijverd te hebben, om ook den schrijfstijl van wijlen jacobus scheltema (deftigen stijl, placht scheltema-zelf dien te noemen) in dit werk na te volgen.’ Maar vroeger had hij vermeld, dat onze scheltema-zelf eenige maanden van het najaar van 1829 besteed had, om, voldoende aan het aanzoek van vele vrienden, vooral ook van zijne waardige Echtvriendin - ‘wel niet, eene volledige levensbeschrijving van zich-zelven te leveren, maar echter eenige aanteekeningen over de wedervaringen zijns levens op te stellen.’ - ‘Geenszins (voegt de Heer p. scheltema er bij) met dit oogmerk, dat het opstel eenmaal, gelijk het geschreven was, zou worden uitgegeven’ - maar toch, deels ter bewaring van zijne nagedachtenis bij de naaste betrekkingen; deels om bouwstoffen te leveren aan wie eenmaal, met hun goedvinden, zijn leven zou willen beschrijven. De Heer p. scheltema geeft hier en daar brokken, die hij-zelf zegt uit die aanteekeningen overgenomen te hebben - maar buitendien treft men dikwijls spraakwendingen aan, en uitdrukkingen, die of jacobus scheltema-zelven, of een zeer wel geslaagde imitatie van zijnen stijl en manier aanwijzen. Hoe loffelijk nu ook die welgeslaagde navolging van Dr. p. scheltema moge zijn, ik voor mij acht hem te loffelijker, naarmate hij minder van zich-zelven en meer van Mr. jacobus scheltema-zelven heeft opgedischt. Het geschrift van dezen zal wel niets bevat hebben, dat voor het publiek behoefde verzwegen te worden (en dit ware dan er uit te ligten geweest); denkelijk was er minder moeite besteed aan den stijl, en was deze meer die van een huisvader, te midden zijner naaste betrekkingen, die luisterend aan zijne lippen hangen, zijns levens lief en leed vertrouwelijk en ongesmukt verhalende; maar dit had niet behoeven te weêrhouden om zulk verhaal aan het scheltema genegen en hoogachtend publiek mede te deelen. Ik acht dus, dat de levensbeschrijver dat opstel zoo veel mogelijk geheel had moeten overnemen, en slechts aanvullen zoo veel als bij elke levensperiode vereischt wierd. Nu weet ook de Recensent veelal niet, of zijne critiek op den Auteur des boeks of op den overledenen-zelf vallen zou.

Eene reden te meer, om mij van bepaalde critiek te ont-

[p. 441]

houden: enkele opmerkingen, of ook vragen, bij het doorlezen des boeks door mij aangeteekend, hoop ik eerlang nader te berde tebrengen. Misschien zeg ik dan ook nog iets op den Brief door den Heer p. scheltema aan mij gericht, in den Alg. Kunst- en Letterbode van dit Jaar, N^o. 16, of zeg althans waarom ik het onnoodig heb geacht dien te beantwoorden. Voor ditmaal schiet mij tot het een en het ander de tijd te kort.

Leiden.
H.W. TYDEMAN.