Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1848

[p. 361]

Boekbeschouwing.

De Pauzen in de zestiende en zeventiende Eeuw. Vooral naar ongedrukte Gezantschapsberigten. Uit het Hoogduitsch van Leopold Ranke, door K. Sijbrandi. IVde of laatste Deel. Te Haarlem, bij de Erven F. Bohn. 1848. In gr. 8vo. 344 bl. f 3-30.

Wij worden tot de aangename taak geroepen, om de voltooijing aan te kondigen der Nederduitsche uitgave van ranke's uitvoerig en belangrijk geschrift over de Pauzen. De jongste gebeurtenissen in Italië hebben op den tegenwoordigen Paus, pius IX, aller aandacht gevestigd en vele voorspellingen omtrent de toekomst van den Roomschen Stoel uitgelokt. Zeker is het tijdstip, dat wij beleven, uiterst gewigtig, ook met opzigt tot de kerkelijke aangelegenheden van ons werelddeel. Het schijnt, dat het groote vraagstuk, of de Paus zich weder tot zijne vorige opperheerschappij verheffen, of wel dieper dan ooit in magt en aanzien zinken zal, zijne oplossing nadert. Te merkwaardiger is de drang der omstandigheden, waarin hij verkeert, omdat hij daarvan voor een goed deel zelf de oorzaak mag heeten, omdat de Romanische volken, in wier midden hij gezeteld is, hem onbarmhartig genoeg in de engte drijven, omdat de volstrekte onbestaanbaarheid blijkt van zijne aardsche heerschappij met zijn geestelijk oppergezag, omdat, eindelijk, zoo hij moet aftreden onder Europa's wereldlijke Vorsten, dat oppergezag, dat hij uitoefent over de Catholieke Christenheid, allen klem en nadruk verliezen moet. Te midden dan van zulke gebeurtenissen, wier gevolgen in meer dan één opzigt alle berekening en verwachting te boven gaan, hechten wij aan ranke's geschiedkundig werk, thans ook onder ons verschenen, dubbele waarde. Het verledene draagt toch de kiemen van het toekomende in zich. Wie de toekomst wil leeren kennen, moet de gedenkschriften der geschiedenis geraadpleegd hebben. Zelfs om de verwikkelingen van onze

[p. 362]

dagen regt te begrijpen, is de kennis van de Pauzen der vorige eeuwen volstrekt onontbeerlijk. En tot die kennis wordt ons hier, beter dan ergens elders, de toegang geopend.

Wie onze vroegere aankondigingen van de drie eerste deelen met opmerkzaamheid heeft nagegaan(Vad. Letteroeff. 1846, bl. 673-680, en 1848, bl. 93-99), zal weten, hoe regtmatig onze lofspraak is en op welken grond zij rust. Dit vierde of laatste deel, dat thans voor ons ligt, levert daarvoor nieuwe bewijzen. Het bevat, voor zooveel de geschiedenis zelve aangaat, een beknopt overzigt van de lotgevallen des Pausdoms in de tweede helft der vorige eeuw, en strekt zich van daar tot op onzen leeftijd uit. Wij vinden hier achtereenvolgens gesproken over lodewijk XIV en innocentius XI, over de Spaansche erfopvolging, over de allengs veranderde staatkundige gesteldheid, inwendige gistingen en de opheffing der Jezuitenorde door clemens XIV, over josef II en zijne hervormingen, over de omwenteling, toen men meende, dat het met de Pauselijke magt voor altijd gedaan was, over de tijden van napoleon en zijne handelwijze met pius VII, over de restauratie, waardoor de Paus weder eene vrije, onafhankelijke plaats onder de Vorsten van Europa bekwam, over zijne latere pogingen tot vernieuwing zijner geestelijke heerschappij, en de ondersteuning, die hij vond bij de Protestantsche magten, en de zegepraal, die het strenge Catholieke beginsel in 1829 in Engeland behaalde, en de nog schitterender zegepraal kort daarop in België, en de latere oneenigheden met Pruissen. Van al deze bijzonderheden, de eene al merkwaardiger dan de andere, wordt echter slechts eene korte schets gegeven, die wij van den bekwamen Geschiedschrijver uitvoeriger zouden gewenscht hebben, indien meerdere uitvoerigheid niet in strijd ware met zijn oorspronkelijk plan. Bemoedigend is de slotsom, die wij woordelijk mededeelen, omdat zij, ofschoon vroeger geschreven, in de gebeurtenissen van onze dagen aanvankelijk hare vervulling vindt. ‘Wanneer men,’ dus lezen wij bl. 61, ‘slechts het oog vestigt op de pogingen der hiërarchie en de daarmede strijdige beginselen, zou

[p. 363]

men kunnen vreezen, dat er een nieuwe ernstige strijd uitbarsten, de wereld schokken en de oude vijandigheid in al hare bitterheid weder opwekken zou. Werpt men daarentegen eenen blik op de innerlijke roersels van onze eeuw, zoo kan men deze vrees niet zoozeer koesteren. Zeer weinigen zijn voorzeker nog genegen, om eene eigenlijke priesterheerschappij weder op te rigten, en juist in de oude Catholieke Romanische landen zou zulk eene poging den hevigsten tegenstand vinden. Doch ook onder de Protestanten zal men nooit weder algemeen tot de stijfheid van het oude stelsel, tot den ouden eenzijdigen haat willen terugkeeren. Wij zien de dieper denkende geesten, aan de eene en aan de andere zijde, gedurig met meerdere zelfbewustheid en een dieper inzigt, vrijer van de boeijen van beperkende kerkformulieren, tot de eeuwige beginselen van echte, inwendige godsvrucht terugkeeren. Onmogelijk kan dit zonder gevolgen blijven. Een volkomener inzigt in de waarheid, die rein geestelijk is, en die aan alle vormen ten grondslag ligt en door geenen vorm in haren geheelen omvang is uit te drukken, moet ten laatste alle vijandigheid tot verzoening brengen. Boven allen strijd - dat geloof kunnen wij niet laten varen - boven allen strijd verheft zich de eenheid van een zuiver en daarom zijner overwinning niet minder zeker bewustzijn Gods.’ Blijkbaar droeg ranke, toen hij deze regelen schreef, nog geene kennis van de veranderde staatkunde des Pauzen, sedert de benoeming van pius IX. Maar al zouden wij in die regelen eene meer positief-Christelijke overtuiging wenschen te vinden, wij stemmen toch met de groote waarheid, daarin uitgedrukt, onvoorwaardelijk in, en bidden slechts, dat onze oogen het welhaast aanschouwen mogen, dat op de puinhoopen van Rome's wereldheerschappij het geestelijk rijk des vredes en der liefde, door christus gesticht, herleven en bloeijen moge.

Het overige van dit deel behelst, bij wijze van aanhangsel tot het geheele werk, eene lijst der gebruikte handschriften, uittrehsels en critische aanmerkingen (bl, 71-342). Zij zijn niet minder dan 165 in getal, van wier in-

[p. 364]

houd en waarde naauwkeurig verslag wordt gedaan. Daaronder komt voor eene beoordeeling van sarpi en pallavicini, de beide Geschiedschrijvers van de Trentsche Kerkvergadering, die lijnreg tegen elkander overstaan (bl. 121 -137), eene beoordeeling van leti en tempesti, de beide levensbeschrijvers van Paus sixtus V, (bl. 157-162) en eene opgave van eenige Geschiedschrijvers van de orde der Jezuiten (bl. 199-204). Bij de bewerking van dit aanhangsel heeft de Vertaler zooveel mogelijk het belangrijkste trachten mede te deelen en de uittreksels in vertaling terug te geven, maar tevens zich eenige meerdere bekorting veroorloofd. Hierdoor en door het overbrengen der niet altijd even duidelijke of zuivere staatsstukken heeft hij ons zeer aan zich verpligt, gelijk in het algemeen al zijn arbeid, aan de uitgave besteed, hoogen lof verdient. Niet minder prijzen wij het in de Erven f. bohn, dat zij zich door de groote kosten, aan zulk eene uitgave verbonden niet hebben laten afschrikken. Het moge bij de uitkomst blijken, dat zij zich niet bedrogen hebben in de belangstelling des publieks. Onze vernieuwde aanbeveling zij daaraan veelzins bevorderlijk!

Ten slotte vermelden wij nog voor wie het niet weten mogten, dat ranke's werk de onderscheiding geniet van op de lijst van verbodene boeken geplaatst te zijn, en dat, terwijl het reeds in verschillende talen is overgezet, daarvan eene verminkte Fransche vertaling is uitgegeven, ten einde er de kracht en den invloed van te ontzenuwen.