Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1848

[p. 250]

Handleiding voor Kweekelingen, aankomende en jeugdige Onderwijzers; door H. Hemkes, Kz., Hoofdonderwijzer te Voorburg. Tweede Druk. Te Groningen, bij J. Oomkens, Jz. 1847. In gr. 8vo. f 1-80.

Wie in het bezit is van het bij herhaling uitgegevene, Kort overzigt der leer van de opvoeding en het onderwijs, voornamelijk met toepassing op de lagere scholen, door b. brugsma, zou ligtelijk het denkbeeld kunnen opvatten, dat hij den arbeid van hemkes, dien wij bij dezen aankondigen, zeer goed kon missen. Evenwel zou hij zich hierin niet weinig bedriegen; want beide werken staan uitnemend goed naast elkander, en het eene maakt het andere niet overtollig. Er is, ja, onderscheid tusschen beide: brugsma schreef meer voor reeds eenigzins gevormde onderwijzers, en geeft veel, zeer veel, dat ook de herhaalde en ernstige overweging van meer bejaarden overwaardig is; hemkes daarentegen gaat niet zoo diep, en schrijft voor aankomende en jeugdige onderwijzers; maar hetgeen hij geeft is ook voor dezen dadelijk bruikbaar, en, wat hier van het hoogste belang is, het is tevens zoo geheel practisch, en zoo vol schoone en degelijke opmerkingen, dat ook de gevestigde onderwijzer zijn werk met vrucht ter toetsing en beoordeeling van zijne eigene handelingen zal kunnen bezigen. Willen jeugdige onderwijzers onzen raad opvolgen, dan zullen zij eerst het boek van hemkes ijverig bestuderen en daarna het werk van brugsma ter hand nemen, ter volmaking van hunne vorming als onderwijzers; alles evenwel onder de leiding van ervarene paedagogen, want zonder deze zullen zij ook met beide boeken het gewenschte doel niet bereiken. Wetenschappelijke kennis alleen is toch niet voldoende. Men moet er bij weten, hoe men, naar opvoedkundige grondbeginselen, het aangeleerde voor de kleinen zal dienstbaar maken, opdat het onderwijs grondig zij, en niet besta in het aanleeren van doode wetenschappelijke vormen. En dit zal de jeugdige onderwijzer, zonder nadere voorlichting, ook uit deze tweede, aanmerkelijk verbeterde en vermeerderde Handleiding van hemkes nog niet leeren. Naar ons gevoel ontbreekt er iets aan dezelve, waardoor hare waarde minder wordt, dan zij had kunnen zijn. Wij willen het opgeven.

[p. 251]

Teregt zegt talsma, in zijn Wijsgeerig Onderzoek, bl. 81: ‘Het is voor elken onderwijzer van belang, een duidelijk begrip te hebben van den gang, welken hij in al de verschillende voorwerpen van onderrigt heeft te volgen, opdat hij in de geheele ontwikkeling des kinds de Natuur volge, van trap tot trap verder ga, geene sprongen make of hier of daar eene gaping late, hetwelk voor de wezentlijke vorming van het kind allernadeeligste gevolgen heeft.’ Hieraan nu hapert het onzen aankomende onderwijzers wel het meest. Het is dus niet genoeg, hun te bewijzen, dat de weg, dien zij tot nog toe bewandelden, niet de regte was; die regte weg moet hun tevens worden aangewezen, opdat zij hem volgen kunnen. Maar juist dit laatste en onzes inziens meest noodige doet hemkes niet. Hij zegt wel overal veel waars en voortreffelijks; maar hij heeft verzuimd bij elk leervak ook den leergang op te geven, die tot nog toe voor den besten gehouden wordt, opdat de jongelieden zich daaraan zouden kunnen vasthouden tot dat hun iets beters gegeven werd. Bedriegen we ons niet, dan is dit een gevolg van hemkes streven naar vrijheid. ‘Men kan,’ zegt hij bl. 49, ‘zich niet gemakkelijk aan die banden leggen, in welke eene methode gekneld is. Evenwel is het volgen eener bepaalde en doelmatige leerwijze den jongen onderwijzer aan te bevelen.’ - Methode en leerwijze zijn hier synoniemen; maar een weinig vroeger lezen wij: ‘Door methode verstaat men den gang, langs welken, en de wijze, waarop men een bepaald vak onderwijst.’ Dit is noch juist, noch duidelijk. Liever hadden wij hier eene beschrijving of bepaling gelezen van hetgeen verstaan wordt door leerwijze, leergang en leervorm, benevens eene aanwijzing van derzelver nuttigheid en noodzakelijkheid. Dan zou hij welligt niet gezegd hebben hetgeen nu onmiddellijk volgt: ‘voor ieder vak van onderrigt bestaan verschillende methoden, voornamelijk (?) voor het lezen en schrijven. Bezwaarlijk zal men echter iemands methode bepaaldelijk kunnen volgen, en zich geheel naar dezelve kunnen regelen.’ Wij houden het er trouwens voor, dat men, bij het kiezen van eene leerwijze, wel vrij kan zijn ten aanzien van derzelver vorm, maar geenszins ten opzigte van den leergang; want elke goede leergang stemt overeen met de ontwikkeling van de menschelijke natuur, en zoo min er nu in de laatste aan eenige verandering te denken valt, zoo min kan er ook in de rigting van eenigen leergang willekeur bestaan. Hemkes

[p. 252]

zelf schijnt dit gaaf toe te stemmen. Bij het leesonderrigt geeft hij aan de klankmethode de voorkeur, doch zegt bl. 95: ‘Vooreerst legge men zich niet te zeer aan banden en men volge de leerwijze niet slaafs;’ en bl. 96: ‘Ten derde wachte men zich voor overhaasting. Men volge den gang, in de methode aangewezen, met juistheid en naauwgezetheid. De klankmethode is eener ladder gelijk, waaruit geene enkele sport kan gemist worden, zonder tot groote moeijelijkheid aanleiding te geven.’ Even zoo is het bl. 110, ten aanzien van het schrijfonderrigt: ‘Geene volgende oefening behoort aangevangen te worden, vóór dat men in de vorige volledig bedrevên is;’ en bl. 146: ‘De gang van het onderwijs in het rekenen is eene keten, waaruit geene enkele schakel kan gemist worden.’ Uit andere verschijnselen daarentegen zou men kunnen opmaken, dat hemkes nog niet ten volle overtuigd is, dat dit voor eene algemeene waarheid moet gehouden worden; want noch in het vervaardigen van schriftelijke opstellen, noch in de taalkunde, rekenkunde, zang- en onderwijskunde, kan men zeggen, dat hij een' onderwijskundigen leergang houdt. Hij zegt wel, bl.50: ‘Beter voldoen de opgaven, wanneer zij de bijzondere punten ordelijk aanwijzen en geregeld opnoemen, waartoe men zich opeenvolgend kan bepalen;’ maar dit laatste treft men in deze Handleiding niet aan. Men vergelijke eens hetgene brugsma en hemkes H. XI zeggen van de opeenvolgende praktische oefeningen in het vervaardigen van schriftelijke opstellen, en men zal zich overtuigen, dat deze bij hemkes den naam van leergang niet kunnen dragen, omdat er geene juiste opklimming in de opeenvolgende oefeningen gevonden wordt. Met hetgene hij H. XII zegt van het onderwijs in de taalkunde is het even zoo. Alles, wat dààr gezegd wordt, is ja overwaardig om gelezen en behartigd te worden; maar het zijn enkel bijzaken, die wel op den weg van den leergang liggen, doch het is niet de leergang zelf. Daarentegen is weer hetgene hemkes H. XIII van het rekenonderwijs zegt meer, en beter zelfs, dan hetgeen brugsma en anderen gegeven hebben. Buiten twijfel heeft hij hier, gelijk hij ergens zegt, uit zijne school en niet van de studeerkamer geschreven. Het XIVde Hoofdst., waarin gehandeld wordt over het onderwijs in het zingen, is daarentegen weer van veel minder gehalte en zal wel van onderscheidene kanten weersproken worden. Ook hier is geene geregelde opklimming in de oefe-

[p. 253]

ningen. Alleen bij het aardrijkskundig onderwijs, bl. 172 en 173, ontdekt men eenen leergang; doch deze is slechts kort omschreven, korter nog dan bij brugsma, en waarschijnlijk voor aankomende onderwijzers onvoldoende om op de hoogte te komen, waarop zij staan moeten. En hier was zoo veel partij te trekken geweest van het opstel van eenen ongenoemde, over den leergang bij het onderwijs in de Aardrijkskunde, medegedeeld door de Nieuwe Bijdragen voor Junij en Julij 1837, bl. 487 tot 515, en 589 tot 611. Bij deze gelegenheid willen we het aan allen aankomende en reeds gevestigde onderwijzers op nieuws ter lezing aanbevelen.

Eene andere bedenking, welke wij op den arbeid van hemkes te maken hebben, is, dat, bl. 16, de stoffelijke bedoeling van het onderwijs te zeer vooruitgezet wordt. Hij voegt er wel bij, dat het onderwijs ook een hooger doel heeft, om het hart van den mensch te stemmen tot alwat edel, goed en loffelijk is, enz.; doch dit heeft meer betrekking op de vorming van het gevoel-vermogen, en dus op eene andere kracht des geestes dan waardoor de wetenschap wordt opgenomen. Beoefent men de wetenschappen alleen om het stoffelijk voordeel, dat zij aanbrengen, dan bewandelt men een' verkeerden weg, en loopt gevaar, dat in den burger de mensch verloren ga. Ook hier houdt Ref. de zijde van brugsma en van de Wet.

Deze aanmerkingen, welke wij niet hebben willen terughouden, verhinderen intusschen niet, dat wij den arbeid des Heeren hemkes met ruimte allen aankomende en jeugdige onderwijzers aanbevelen, als een handboek, waaruit zij zeer veel goeds kunnen leeren; terwijl de gemakkelijkheid, waarmede mede het zich laat lezen, onwillekeurig aantrekt, en te weeg brengt, dat het boek toegankelijk is voor allen.