Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1847

Rembrandt.

(Eene kunst-historische Schets.)

Uit hetgeen rubens geschilderd heeft, springen ons kleur en leven te gemoet: wat rembrandt kenmerkt, is de gedachte en het licht. De uitwerking, die rubens doet, is verblindend; zijne beelden zijn wonderwerken, die het oog dronken maken: rembrandt heeft meer diepte; hij verbaast mede den blik, maar te gelijker tijd grijpt hij ons in de ziel.

Men mag beweren, dat de nationaliteit der Nederlanden haar aanwezen eerst regt door de Reformatie verkregen heeft. Vergeefs beijverde filips II zich, het vruchtbare zaad daarvan met zijnen ijzeren voet te vertreden. Is eenmaal een volk zichzelf bewust geworden, komen eenmaal zijne geest-

[p. 755]

krachten in werking, alsdan worden zijne pogingen door ruw geweld slechts bevorderd, niet gestuit. Vergeefs liet filips de Inquisitie hare helsche magt ontwikkelen; niet alleen maakte hij daardoor het Nederlandsche volk geheel afkeerig van het katholijk geloof, maar hij moest zich ook het bezit dier provinciën ganschelijk zien ontvallen. Na vijftien jaren lijdens en strijdens had de heldhaftige inspanning voor de vrijheid van geweten de zege bevochten, en verklaarden de Nederlanders zich onafhankelijk. En hoe sneller hun jeugdige Staat zich in den rang der magtigste rijken verhief, des te meer moet men het volk bewonderen, dat, behalve Spanje, nog eenen natuurvijand te bestrijden had, de zee. Vrijheidszucht baart heldendaden, wanneer zij door vaderlandsliefde vruchtbaar gemaakt wordt.

Voor de geschiedenis der geestontwikkeling in de Nederlanden zijn rembrandt's werken als onschatbare oorkonden te beschouwen. Er gaat, om zoo te spreken, een straal van vrijheidsvuur van de koppen dezes grooten meesters uit. Vol van eene fiere zelfbewustheid, zien zijne mannen op de aarde neder; men ziet hen niet in die verrukking, die den mensch in heilige geestdrift voor het Goddelijke neêrwerpt; neen, men gevoelt, dat het helden zijn, die de ketens der slavernij verbroken en de verschrikkingen der Inquisitie werkeloos gemaakt hebben. Men zegt evenwel, dat rembrandt met veel geestdrift voor luther bezield geweest is, en dat, ook naar zijne meening, de Nederlanders dezen hervormer den grootsten dank waren verschuldigd, daar hij het was, die den dag had doen aanbreken, waarop zij vrije, hunne krachten kennende en gebruikende mannen geworden waren. En de mannen, welke rembrandt geschilderd heeft, men ziet het in houding en trekken, zijn mannen, die als vrije lieden denken en handelen. Men komt in verzoeking om uit te roepen: God is met hen! Rembrandt was van den fieren geest des tijds doordrongen, welke de agrippa's, cherbury's, descartessen, spinosa's, gassendi's, pascal's, malebranche's, locke's, leibnitsen, wolfen heeft voortgebragt; en terwijl hij naast en om zich den menschelijken geest voor deszelfs dierbaarste, onvervreemdbare regten zag strijden, werd hij achter zich nog den rook der brandstapels gewaar, waarop rruno te Rome, vanini te Toulouse levend verbrand waren, terwijl anderen in ballingschap den honger-

[p. 756]

dood stierven. Zulke gebeurtenissen konden op eenen geest als den zijnen niet zonder werking blijven.

Rembrandt was een wijsgeerig schilder, die de kunst en het leven in de natuur, in Gods ruime schepping, en weinig of niet in boeken of museums bestudeerde. Hij is niet, gelijk men zulks te ligtelijk aanneemt, een groot schilder geworden, zonder het zelf te weten; zeer juist zeide hij, dat degeen, die zich homerus tot voorbeeld nam, daarom de Ilias niet behoefde na te bootsen. Niet langs dien weg, dien zijne voorgangers ingeslagen hadden, wilde hij zich beroemd maken; integendeel nam hij voor, den steilen berg der kunst langs een nog onbetreden pad te beklimmen. Hij verdiepte zich in de beginselen en in de philosophie van het schoone. En terwijl, bij voorbeeld, bij de Italianen gevoel en verbeelding het genie voortslepen, maakt rembrandt zich tot den vertegenwoordiger van een denkbeeld; om hem te begrijpen, moet men hem analyseren. De Italianen zijn welsprekende redenaars, rembrandt een redenerend wijsgeer.

Vlaanderen heeft aan de kunst geene minder gewigtige diensten bewezen, dan het Hesperische schiereiland. Raphaël kan zich niet beroemen éénen schilder gevormd te hebben, maar wel heeft hij er duizenden tot wanhoop gebragt. Hij biedt ons eene bekende wereld, een laatste woord, een in zich voleindigd en afgedaan werk aan; rembrandt is, als ware het, slechts het begin eener wereld, hij laat nog een voorgevoel over, en verschijnt, om zoo te spreken, als het morgenrood, hetwelk der kunst eenen nieuwen dag verkondigt.

Rembrandt werd den 15 Junij 1606, dertig jaren na rubens, tusschen de dorpen Leiderdorp en Koukerk, niet ver van de stad Leiden, geboren. De namen zijner ouders waren harmen gerrits van rijn en neeltje willems van zuidbroek. Gelijk men weet, was zijn vader een molenaar en had zijnen molen aan den oever van den Rijn. De zoon moest, volgens den verklaarden wil des vaders, een geleerde worden. Dienvolgens zond de molenaar hem naar Leiden, om aldaar Latijn te leeren. Na ettelijke, in bijna vruchtelooze studiën gesletene jaren, gelukte het den jongen man, wien school en schoolvossen geweldig tegenstonden, van zijnen vader te verwerven, dat deze hem veroorloofde schilder en niet geleerde te worden. Door zijne teekeningen met

[p. 757]

houtskool op al de muren der vaderlijke woning en zijne ontworpene schetsen met potlood in al zijne schoolboeken had hij reeds genoeg bewezen, dat hij voor de kunst geboren was. De Leidsche molenaar gaf hem derhalve bij eenen schilder in de leer, en ofschoon deze, jacob izaksen van swanenburg, nu wel geen uitstekend genie was, kon hij zijnen hoopvollen kweekeling ten minste het A B C der kunst leeren. Na drie jaren verliet rembrandt de werkplaats van dezen meester en ging naar Amsterdam, waar hij eerst bij lastman, daarna bij pinas onderwijs ontving. Doch rembrandt heeft eigenlijk slechts eenen eenigen leermeester gehad, en die was - rembrandt.

Weldra alle scholen en hare onverzoenlijke vijandigheden, gelijk hij ze, ofschoon zich daaraan weinig bekreunende, te Leiden en te Amsterdam had leeren kennen, van harte moede, keerde hij eindelijk naar zijns vaders molen terug, met de verklaring, dat hij voortaan geene schilderswerkplaats meer bezoeken zou. Het was hem duidelijk geworden, dat lieden, die wezentlijke waarde hadden, slechts bij de natuur ter schole behoorden te gaan. Hier derhalve, in zijn landelijk molenverblijf, met den vrijen hemel boven zich, begon hij den helderen dag dat tooverlicht af te loeren, hetwelk de ziel van al zijne schilderstukken is. Rembrandt was in zijn' jeugdigen tijd zoozeer op zijne kunst verliefd, dat hij volstrekt niet aan het goud dacht, hetwelk eerlang uit zijn palet zon opwellen. Hij schilderde om te schilderen, zonder eenig ander belang er aan te hechten. In eenen ouderdom, waarin zoo vele anderen er slechts op uit zijn, om hunne gaven voor het oog der wereld ten toon te spreiden, stelde hij er zijn vermaak in, afgescheiden van alles, in bespiegelende eenzaamheid, voor de strenge regelen zijner kunst te leven. Waar is het, geen mensch van genie is, tegenover de Godheid, ooit alleen. Integendeel gevoelt hij zich het eenzaamst, wanneer hij midden in het gewoel der menschen is.