Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1846

De Diligence, of de Reis naar de Stad der Erfenis, door J. de Liefde. Te Arnhem, bij J. Az. Doijer. 1845. In gr. 8vo. 78 bl. f 1-25.

Het oordeel, dat over dit boekje van den Heer de liefde geveld zoude worden, moest uit den aard der zaak zeer onderscheiden zijn, naar de verschillende gemoedsgesteldheid der lezers; en reeds is dit opentlijk gebleken in datgene, wat in een tweetal onzer tijdschriften, de Gids en de Tijdspiegel, daarover is gezegd. Zeer hooge lofprijzing bij den een, de scherpste veroordeeling bij den ander. Onderscheidene redenen werken zamen, om dat uiteenloopend oordeel te verklaren. De hier gepredikte waarheden zijn die van een kras lijdelijk Christendom, en moeten een groot deel der lezers het boek met onwil en verontwaardiging uit de hand doen werpen. Daaronder zullen er evenwel niet weinigen worden gevonden, die het bejammeren, dat de Schrijver zijn in hun oog onmiskenbaar talent en vernuft niet op eene betere wijze heeft besteed, en die, door dat vernuft en die geestigheid aangelokt, het boekje weder opvatten, en, schoon met den inhoud ontevreden, het toch met zekere gretigheid ten einde lezen. Van den anderen kant zullen er, helaas, ook niet weinigen gevonden worden, die met de hier verkondigde gevoelens gaarne en volkomen instemmen, maar die zich bedroeven, misschien ergeren over het kleed, waarin deze hier gedost zijn; ja, Rec. verbeeldt zich, dat de Schrijver meer bewonderaars zal vinden onder degenen, die van hem in meening lijnregt verschillen, dan onder hen, die zijne godsdienstige begrippen zijn toegedaan. Naar den geest te oordeelen, die b.v. in den Tijdspiegel heerscht, kan de lofredenaar niet behooren tot degenen, die de hier gepredikte gevoelens aankleven, en is het de smaak voor vernuft en geestigheid, die hem met het boekje zoo hoog doet ingenomen zijn.

Rec. is daarvoor ook geenszins ongevoelig; integendeel, hij stelt ze op hoogen prijs, en erkent ze gaarne, waar hij ze vindt. Hij zal daarom ook zijne lezers niet wijsmaken, dat deze Reis naar de stad der erfenis een vervelend boekje

[p. 100]

is, noch ontkennen, dat niet weinig daarin vernuftig is gevonden en los, gemakkelijk, onderhoudend en geestig is voorgedragen. Maar dan heeft hij ook alles gezegd, wat hij tot lof weet te zeggen, en meent daar tegenover aanmerkingen te moeten stellen, die op den aldus toegezwaaiden lof, als zaken van ondergeschikt belang betreffende, vrij wat afdingen. Vooreerst behoeft hij naauwelijks te zeggen, dat hij de strekking van dit boekje hoogelijk afkeurt, en dat het lijdelijk Christendom, dat hier gepredikt wordt, hem zeer onchristelijk voorkomt. Het komt hier intusschen meer op den vorm aan, dan op zaken; het boekje is geene ernstige bewijsvoering voor de eene of andere stelling, en eene ernstige bestrijding van deze kan dan dan ook hier niet te pas komen. Wij bepalen ons dus enkel bij den vorm. En dan moet Rec. erkennen, dat deze in zijn oog ongelukkig is. De geheele inkleeding is hem te koud prozaïsch. Hoe weinig hij ook een vriend is van dergelijke vergeestelijkingen, de gemoedelijke toon en geest, dien de beste daarvan ademen, geeft haar dikwijls iets aantrekkelijks, waardoor zij voor een zeker onbestemd vroom gevoel vergoeden, wat zij voor het heldere verstand niet kunnen geven. Dat ontbreekt hier geheel. Het gezonde heldere verstand verwerpt de hier verkondigde leer, en het vrome gevoel vindt ook weinig bevrediging; er blijft alleen over zekere streeling van den smaak voor geestigheid en vernuft, waarbij men zich echter aan de voorgestelde zaak zelve weinig laat gelegen liggen. Zeer naauw is hiermede vereenigd eene andere algemeene aanmerking, dat de gekozene vergelijkingen en beelden, waaronder de godsdienstige waarheden worden voorgesteld, plat en laag zijn, de zaak onwaardig, en door de wijze van voorstelling ook niet uit die laagte zijn opgeheven. De conducteur eener diligence en de Zaligmaker - er is iets geweldig stuitends, voor Rec^s. gevoel althans, in de bijeenbrenging dezer beide denkbeelden: en nogtans wordt men onwillekeurig gedrongen tot de vereeniging dier denkbeelden. De vergelijking gaat ook in vele opzigten mank, ook daar, waar het eigenlijke punt der vergelijking moest worden gevonden. Één staaltje slechts. Het is niet waar, dat de verstandige reiziger een onbepaald vertrouwen ook op den besten conducteur stelt of kan stellen, omdat er menig ongeluk kan gebeuren, dat geheel van dezen onafhankelijk is en ook met den besten wil niet kan worden voorgekomen; en geen

[p. 101]

reiziger kan dus zeggen, wat wij op bl. 26 lezen: ‘Het komt er vooral op aan, dat men een conducteur heeft, dien men volkomen vertrouwen kan. En gelukkig hij, die eenen geleider bezit, die hem tegen alle gevaar kan waarborgen.’ Hier geldt de verschooning niet: omnis comparatio claudicat; want zij gaat hier mank juist daar, waar zij niet mank moest gaan, in het punt der vergelijking zelve. Het lage en onwaardige der beeldspraak stuit ook op menige plaats, omdat de natuurlijke voorstelling van het eens gekozene beeld het platte en ongepaste noodzakelijk medebrengt. De lezer vergeet moeijelijk, dat de conducteur meer dan eens als het beeld van den Zaligmaker is bedoeld. Al voortlezende, houdt hij aan deze bedoeling vast, en kan daarmede latere handelingen van den conducteur niet overeenbrengen; het natuurlijke gevolg van dat ongepaste en onwaardige, dat ons zoo zeer hinderde.

Ons oordeel over dit boekje is dus over het geheel ongunstig. Wij erkennen de bekwaamheid en het vernuft des Schrijvers; maar wij hadden liever eenen gemoedelijken toon vinden aangeslagen, dan den geestigen. Wij bedroeven ons over de begrippen, die hier gepredikt worden, en wij achten den vorm en de beeldspraak dikwijls ongepast en geheel beneden de waardigheid der zaak. De Reis, zouden wij zeggen, is meer een uitvloeisel van het hoofd, dan van het hart des Schrijvers, en naar ons inzien moest in een dergelijk werkje het laatste meer dan het eerste spreken.