Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1845

Geschiedenis der Christelijke Kerk en Godsdienst in Nederland, na het vestigen der Hervorming, tot den troonsafstand van Willem I. Als Leesboek voor den beschaafden stand bewerkt door B. Glasius, Predikant te Geertruidenberg. IIIde Deel. Te Amsterdam, bij J. van der Hey en Zoon. 1844. In gr. 8vo. VIII en 417 bl. f 4-10.

Met dit derde Deel is de arbeid des Heeren glasius, van welks aanvang wij vroeger eene betrekkelijk gunstige beoordeeling aan de lezers van dit Tijdschrift mededeelden, compleet. Het bevat het derde tijdperk der aangevangen' geschiedenis, en omvat het gebeurde van de staatsomwenteling in 1795 tot den troonsafstand van Koning willem I, ten jare 1840. Niet gemakkelijk was de taak, hier door den Eerw. Schrijver te vervullen. Minder dan bij het vroegere gedeelte van zijnen arbeid stonden hem thans gedrukte bronnen en bescheiden ten dienste, die hij vrij en onbelemmerd kon volgen. Zeer veel had hij te danken aan voorlichtingen en bijzondere mededeelingen van den werkzamen janssen, aan wien dit geschrift dan ook is opgedragen. En bovenal mogen wij niet vergeten, dat, schoon het jaar 1840 hem een bekwaam rustpunt bood, hier gehandeld wordt over velerlei zaken, waarvan of de oorzaken nog slechts ten deele bekend zijn, óf de

[p. 663]

gevolgen nog voortduren, zoodat het moeijelijk is, in deze een geheel onpartijdig en grondig vonnis te vellen, en het oordeel welligt veiliger aan de nakomelingschap kan worden overgelaten. - Doch laat ons zien, wat de Heer glasius hier ons leverde.

Na in eene beknopte Inleiding den staatkundigen, godsdienstigen en zedelijken toestand van ons vaderland bij den aanvang van dit tijdperk te hebben opgegeven, schetst hij in een eerste Hoofdstuk de geschiedenis der R.C. kerk in Nederland gedurende het aangewezen tijdperk, dat hij in drie nieuwe onderafdeelingen splitst. In algemeene trekken wordt vermeld, hoeveel Rome aan de geweldige staatsomwenteling van het einde der 18de eeuw te danken had, ter uitbreiding van zijn gezag in ons midden. Niet slechts van beperkende wetten ontslagen, maar met de overige Gezindheden, zelfs met de voormalig heerschende kerk ten eenenmale gelijk gesteld, zien wij, hoe de Roomsche kerk zich van vroegere nederlagen, ook hier te lande geleden, gelukkig herstelt. Menige kerk der Hervormden wordt door hen veroverd, menige grieve het Protestantisme aangedaan, en hun aantal aanmerkelijk vermeerderd, terwijl zij ook meer dan voorheen tot openbare ambten worden toegelaten. Vooral bleek de toeneming van hunnen invloed bij de verbetering van het openbaar onderwijs. Niettegenstaande de gematigdheid van schimmelpenninck en Koning lodewijk, werd alzoo het aantal der statiën in onze Hollandsche missie aanmerkelijk vermeerderd. - Ook na de herstelling onzer burgerlijke vrijheid, gaf de vorstelijke onbekrompenheid van willem I hun groote voorregten te smaken, soms zelfs ten koste der regtvaardigheid, aan zijne Protestantsche onderdanen verschuldigd. - Onder zijn bestuur werden de finantiële belangen van dit kerkgenootschap, te midden van velerlei tegenkantingen, op vasteren voet gebragt, en menige poging vruchteloos aangewend, om meerdere verlichting te doen doordringen. ‘In de Hollandsche missie alleen zijn gedurende de eerste 25 jaren der regering van willem I meer dan honderd Roomsche kerken geheel vernieuwd, een nog grooter aan-

[p. 664]

tal bedehuizen is vergroot en verfraaid geworden, tweeëntwintig nieuwe statiën werden gesticht, en men begrootte de som, door de welwillende beschikking des Konings daartoe bijgedragen, op ongeveer twaalf tonnen gouds!’ - Nog vermeldt de Schrijver iets van hetgeen der Roomsche kerk ook in onze overzeesche bezittingen werd vergund, van de middelen, die aangewend werden ter opleiding harer aanstaande Priesters, en van de ongeoorloofde wegen, die zij soms insloegen, om proselieten te maken. Zoo komen wij eindelijk tot de woelingen der Ultramontaansche partij, vooral in en na 1830. Een kort overzigt van het gebeurde in dien tijd geeft den Schrijver gepaste aanleiding, om den Protestanten den pligt van waakzamen ijver op het harte te drukken. Aan dit Hoofdstuk wordt nog toegevoegd eene beknopte vermelding van de lotgevallen der Jansenisten van 1795-1840. - Veel belangrijks is hier met weinige woorden medegedeeld. Het bevreemdde ons echter, juist bij de geschiedenis der Roomschgezinden de veranderde inrigting op het schoolonderwijs, gedurende het tijdperk der Fransche overheersching, vermeld te zien, daar deze wijziging toch alle kerkgenootschappen raakte. Ook aangaande de zooveel geruchts gemaakt hebbende zaak van het collegium philosophicum hadden wij bestemder uitspraak verwacht.

Het tweede Hoofdstuk roept ons de Nederlandsch Hervormde kerk voor den geest, zoo als zij, vroeger met den staat als heerschende kerk vereenigd, thans van denzelven werd afgescheiden, en alzoo van eenen belangrijken steun beroofd. Met levendige kleuren wordt de verdrukking en de strijd geteekend, waaraan zij tot op den val des Franschen geweldenaars onderworpen was. Daarbij wordt de afwisseling geschetst, waaraan haar kerkbestuur was blootgesteld, totdat het ten jare 1816 op vasten voet werd georganiseerd, schoon geenszins tot aller genoegen. Het wordt niet verzwegen, dat in haren eigenen boezem verdeeldheid en scheuring werd geboren, die op aanvankelijke afscheiding uitliep. Maar met dankbaarheid wordt tevens het goede vermeld, dat de Voorzienigheid haar deed ge-

[p. 665]

nieten, terwijl tevens eene betamende hulde wordt gebragt aan het aantal voortreffelijke mannen, in wier bezit zij zich gedurende dit tijdperk verheugen mogt. Een en ander maakt den hoofdinhoud uit van dit Hoofdstuk, waaraan zeker de lof van volledigheid niet zal worden ontzegd. Waarom echter juist bij de Hervormde kerk (bladz. 287) het Nederlandsch Bijbelgenootschap werd vermeld, dat immers tot meerdere Protestantsche afdeelingen behoort, is ons raadselachtig.

De lotgevallen en toestand der overige Protestantsche kerkgenootschappen in ons vaderland worden in het derde Hoofdstuk beschreven. Met gematigdheid wordt over het verschil tusschen de oude en herstelde Lutherschen gesproken. Aan het slot der geheele afdeeling wordt nog iets medegedeeld aangaande de Hernhutters, het Delftsche genootschap Christo Sacrum, en die enkele gemeenten, welke den naam van Protestantschen dragen. Bij het eerste volgt de Schrijver geheel de belangrijke monografie van witkop, bij het tweede blijft hij zich tot zeer algemeene mededeelingen bepalen, bij het laatste heeft hij het oog op Veenhuizen en de Ommerschans.

De Schrijver voltooit zijne taak met een overzigt van den toestand der Christelijke Protestantsche kerk in onze overzeesche bezittingen, en van de pogingen tot uitbreiding van het Evangelie onder de Heidenen door Nederlanders gedurende dit tijdperk. Hier vooral is het streven naar groote beknoptheid zigtbaar, welligt niet altijd ten voordeele der zoo wenschelijke grondigheid. Met een' bladwijzer der voornaamste zaken en personen, in alle drie de deelen voorkomende, wordt het werk besloten.

Zien wij op het geheel terug, ons oordeel wordt gewijzigd naar het oogpunt, waaruit wij het werk beschouwen. Het is, naar het doel des Schrijvers, een leesboek voor Christenen uit den beschaafden stand. In zoover is het voor dit doel aan te bevelen, als het zeker geschikt is, om hun een algemeen denkbeeld te geven van de zaken, hier behandeld, en dit doet in gematigden geest en op Christelijken toon. Houden wij echter in het oog, dat ook een

[p. 666]

populair geschrift het resultaat van wetenschappelijke voorstudie kan en behoort te wezen, dan wordt onze lofspraak veel lager gestemd. Wij hadden meer grondigheid in het onderzoek der bronnen, meer bestemdheid in het oordeel over menschen en zaken, meer pragmatische behandeling der gebeurtenissen gewenscht. Zoo als het werk daar ligt, is het meer geschiedenis van afzonderlijke kerkgenootschappen, dan der Nederlandsche kerk en Godsdienst in haar geheel beschouwd.

Tot zoo lang echter iets beters wordt geleverd, kan ook dit geschrift zijne nuttigheid hebben. Het werke mede tot verkondiging van al die lessen, welke de indrukwekkende stem der geschiedenis, ook die van het hier behandelde tijdperk, aan den opmerkzamen toehoorder predikt.