Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1845

Hendrik van Bronkhorst en zijne betrekkingen. Schetsen uit het Leven van Protestantsche Jezuiten, door C.P.R. de Vrij. Te Amsterdam, bij G.J.A. Beijerinck. In gr. 8vo. VIII en 322 bl. f 3-50.
De Synode en de zeven Wijzen, een Gesprek tusschen twee Jezuiten. Te Groningen, bij P. van Zweeden. 1845. In gr. 8vo. 36 bl. f :-40.

[p. 640]

Eenige opmerkingen, naar aanleiding van het onlangs uitgekomen geschrift: de Synode en de Hervormde Kerk. Door een Lid der Hervormde Gemeente. Te Amsterdam, bij G.J.A. Beijerinck. 1845. In gr. 8vo. 24 bl. f :-30.
Luther en Ronge met elkander vergeleken. Te Doesburgh, bij Troostenburg de Bruyn. 1845. In gr. 8vo. 82 bl. f :-80.

Alle vier deze geschriften, schoon van zeer verschillende letterkundige waarde, hebben betrekking op de godsdienstige geschillen van den dag, en kunnen alzoo voegzaam vereenigd worden aangekondigd.

‘Zal dit boek eenig nut stichten?’ zoo vangt de Schrijver van N^o. 1 zijne Narede aan, en wij meenen die vraag bevestigend te mogen beantwoorden. Althans, het boek kan nut stichten, wanneer het met opmerkzaamheid gelezen, met oordeel des onderscheids overwogen, met bedachtzaamheid op het werkelijk leven toegepast wordt. De Heer de vrij, of hoe hij ook heeten moge, heeft zich met zijnen roman ten doel gesteld, om de beginselen en bedoelingen der steile regtzinnigen, die thans in de Hervormde kerk zich aan het hoofd trachten te plaatsen, met levendige kleuren te schetsen. Hendrik van bronkhorst is een koopman, die met den mond steeds de oude leer der kerke voorstaat, maar in den wandel al zeer onregtzinnig, ja oneerlijk is. Wat invloed eene zoodanige rigting op het huiselijke, maatschappelijke en kerkelijke leven uitoefenen kan, wordt hier in verschillende tafereelen afgemaald. De pen, die ze ons teekent, is niet ongeoefend, en heeft naar het leven geschetst. Men oordeele over de volgende alleenspraak van den jongen sluiter, Candidaat van die kleur, beroepen te Koetshoven. De man ‘had van alle letterkundige oefeningen afgezien, om zich voortaan alleen bij zijn herderlijk werk te bepalen. Het kostte hem veel, maar hij was bereid, zich die zware opoffering te getroosten.’ Na het ontvangen der beroeping hooren wij hem zeggen: ‘Nu is oppassen de boodschap. De menschen wachten veel van mij, en het zal moeite kosten, er aan te beantwoorden. Alles komt nu maar aan op de eerste impulsie, en daartoe is vooral de intreêpredikatie van belang. Neen, ik kies geen' anderen tekst dan de woorden: de Heere is mijn baniere. Wat waren banieren? Waartoe dienden zij? Wat stelden zij voor? Een thema,

[p. 641]

uiterst geschikt voor vernuftige spelingen! Ook de Christelijke banier heeft hare voorstellingen en beelden; ook zij heeft hare spreuken. Welk een wijd veld voor vergelijking en toepassing! De kardinale leerstukken kunnen op deze wijze de revue passeeren, en het geheel zal ongetwijfeld éclat maken. De tekst heeft iets zonderlings, iets origineels, iets unieks, iets imposants, en reeds hoor ik de goede luidjes op de vraag: Welke stof heeft Dominé sluiter voor zijne intrede behandeld? tot antwoord geven: Nu, daar proeft men sluiter uit! - Dien weg moet het vooreerst op: want om altijd op dat Koetshoven te banken, zou mij ondragelijk wezen: Utrecht, den Haag of Amsterdam lonken mij toe.’ - Geheel zijn wij het eens met den verdienstelijken Schrijver, dat het noodig is in onzen tijd met nadruk en kracht te waarschuwen tegen de sluwheid, waarmede de genoemde partij zoowel in kerk en scholen, als op de Synode zoekt invloed te oefenen. Een vrede, die ten koste der waarheid wordt bewaard en gekweekt, verliest al zijne waarde. Maar juist omdat wij met zijnen arbeid zijn ingenomen, veroorloven wij ons twee bedenkingen. De eerste, of het boek niet hier en daar wat personeel en partijdig tegen de genoemde rigting is, waaronder zich toch ook betergezinden laten verwachten? Waarom van een' anderen de groot gesproken, die nog wel eens op Loevestein kon worden gezet, zoo het zevental c.s. triomfeerde? Waarom ook niet eene echt vrome regtzinnige tegenover den huichelaar geplaatst? En ten andere, de naam van Protestantsche Jezuiten scheen ons minder gepast. Verstaat men daardoor menschen, die tot bereiking van hun doel alle, ook ongeoorloofde middelen heilig achten, de zoodanige zijn er bij alle partijen, en niet alleen bij deze. Nomina sunt odiosa.

Uit betzelfde oogpunt worden de streng-conservatieven in de kerk voorgesteld door den talentvollen Schrijver van N^o. 2. Van dezelfde pen ontvingen wij vroeger het Gesprek van een' geheimen Zendeling van de orde. der Jezuiten met zijnen leerling over de zeven wijzen in Nederland. Ook dit stukje getuigt van groote scherpzinnigheid, beschouwt de bewuste zes Artikelen, die in den afgeloopen zomer zoo veel tegenspraak uitlokten, van verschillende zijden, en bevordert het liberale beginsel, door de duidelijke aanwijzing, dat eene illiberale rigting Rome in de hand werkt.

N^o. 3 loopt over dezelfde schijven, en is in denzelfden

[p. 642]

geest gestemd Het draagt sporen van warme belangstelling in de zaak der vrijheid en der wetenschap. En ofschoon welligt het gevaar, dat uit de aanneming der Artikelen zou voortvloeijen, te sterk is gekleurd, moet het echter iederen vriend van waarheid en orde verblijden, dat ook uit den boezem der gemeente zulke stemmen zich doen hoeren. Daar de zaak in quaestie onbepaald is verschoven, behoeven wij hier in geene nadere bijzonderheden te treden.

N^o. 4, mede van eene onbekende hand, trekt eene sterke parallel tusschen luther en ronge. Beiden worden gadegeslagen in hun eerste levenstijdperk, bij hun opentlijk optreden, in hun karakter en in de gevolgen van hun streven. En het gevolg is, dat ronge als de Hervormer der 19de eeuw voorgesteld wordt. - Schoon wij verre zijn van het goede doel des Schrijvers te miskennen, en het juiste van sommige zijner opmerkingen geenszins voorbijzien, kunnen wij met de tegenwoordige Duitsche beweging in de Roomsche kerk nog niet zoo hoog loopen, als hij. Als reactie tegen de Ultramontaansche rigting moge zij allermerkwaardigst zijn, maar op zichzelve beschouwd, en met de positieve Bijbelleer vergeleken, schijnt zij ons nog niet genoeg ontwikkeld, om haar hoofd met den grooten luther op ééne lijn te plaatsen. Beide protesteerden ja tegen Rome; maar wat onderscheid tusschen het diepe, innige, rijke gemoedsleven van luther, en het vage, onbestemde Christendom, door ronge gepredikt! De Schrijver heeft dit zelf moeten gevoelen, maar er over heen gestapt; hij vergelijke bladz. 23 en 27. Wat onderscheid tusschen ronge's worsteling, in het alumneet, tegen de vertrapping zijner menschelijke en burgerlijke regten, en luther's gewetens- en zielsstrijd in het klooster, bij den blik op zijne zondaarsbehoefte! Voor eene antithese ware welligt niet minder stof, dan voor eene vergelijking. Het zij verre van ons, de beteekenis van ronge's optreden te miskennen; maar wij wenschen tevens bewaard te blijven, om een' bondgenoot van het Protestantisme te begroeten, in wien welligt slechts een verborgen vijand van positief, bijbelsch, hervormd Christendom is. De tijd zal ook hier meer leeren, en het verschil tusschen onze meening en die des Schrijvers beslissen.