Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1845

Nederlandsch Archief voor Kerkelijke Geschiedenis. Door N.C. Kist en H.J. Royaards, Hoogleeraren te Leiden en te Utrecht. IIIde Deel. (Ook onder den titel: Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, inzonderheid voor Nederland enz. XIVde Deel.) Te Leiden, bij S. en J. Luchtmans. 1843. In gr. 8vo. X en 568 blz. f 6-40.

Dat wij met het boekwerk, welks titel wij hier hebben afgeschreven, zeer zijn ingenomen, is den lezer der Vaderlandsche Letteroefeningen bij de aankondiging van de beide eerste deelen des Nederlandschen Archiefs gebleken; en de inhoud van het 3de deel, dat wij bij die vroegere aankondiging ook reeds voor een gedeelte hebben doen kennen en thans nog wat uitvoeriger willen vermelden, is waarlijk niet zeer geschikt om ons van die ingenomenheid terug te brengen. Men vindt trouwens in hetzelve belangrijke stukken onder al de vier rubrieken, in welke het Archief tot dus ver gescheiden is, en sommige dier opstellen zijn meer dan belangrijk. Met voorbijgang van hetgeen waarover, als in

[p. 405]

verband staande met Bijdragen in de beide eerste deelen, reeds gesproken is, zullen wij den rijken inhoud thans kortelijk doen kennen.

Onder de rubriek van algemeene Kerkgeschiedenis, waarmede het boekdeel geopend wordt, vinden wij allereerst, blz. 1-112, eene Verhandeling van den Leidschen Hoogleeraar n.c. kist, getiteld: De Pausin joanna, (eene aanwijzing dat het onderzoek harer geschiedenis nog niet gesloten is) met eene afbeelding. Zij levert eene proeve van historische kritiek, eenen Hoogleeraar waardig; en wekt de overtuiging, dat, in weerwil van de letter- en tijdrekenkundige verminkingen, aan welke de Pausgezinden zich ten deze hebben schuldig gemaakt, de overlevering aangaande joanna, wat de hoofdzaak betreft, op historische waarheid steunt. De Katholiek, die deze verhandeling reeds had aangevallen eer zij nog het licht zag, heeft na hare uitgave, van September 1843, bl. 230, berigt, er kennis van te hebben genomen, en tevens den Professor op zijne voorlezing eene nalezing beloofd, naar welke wij inderdaad zeer verlangen, dewijl de Katholiek er den tijd toe heeft genomen en ons dus het regt gegeven, om iets zeer voortreffelijks van hem te verwachten. Geeft hij nu evenwel het beloofde niet, dan zullen wij dit voor eene belijdenis van onvermogen mogen houden, en voor eene toestemming der resultaten door den Hoogleeraar kist verkregen.

Op deze verhandeling volgt, blz. 113-172, een lezenswaardig opstel van den bekwamen en ijverigen Goesschen Leeraar en Theol. Doct. e.b. swalue: Het Hospitaal te Cues en deszelfs stichter. Met twee afbeeldingen. Het staat in verband met 's mans verhandeling over den Kardinaal n.v. cusa in het IXde deel van het vroegere Archief, en doet ons deze weldadige inrigting, zoo als zij was en is, genoegzaam kennen.

Behalve deze meer uitgebreide stukken vinden wij onder deze zelfde rubriek nog een paar kleinere bijdragen van Prof. kist, t.w., blz. 193 en 194, een bewijs, dat thomas a kempis werkelijk de Schrijver is geweest van het werk de imitatione Christi; en, blz. 287 en 288, een Schimpdicht op luther, zijnde vermoedelijk een fragment van een epithalamium op zijn huwelijk, door eenen Pausgezinde.

Voor de Kerkgeschiedenis van Nederland bevat dit deel niet minder dan elf bijdragen, allen hare plaatsen ten volle

[p. 406]

waardig, sommigen van zeer belangrijken inhoud. De Heer g. van enst koning heeft in zijne mededeeling, blz. 173-179, de ongebondene levenswijze der Geestelijkheid in het midden der XVde Eeuw door echte bewijzen gestaafd; en de Hoogl. kist heeft er, blz. 289-304, nog iets over de ongebondene levenswijze der Geestelijkheid in de XVde en XVIde Eeuw, bijgevoegd. Gezamentlijk bewijzen zij al weder ‘de noodzakelijkheid van die Hervorming der Kerk, naar welke de Christenheid sints lang, ook in ons vaderland, met vurig verlangen uitzag.’ - De waardige en werkzame Middelburgsche Predikant Dr. j. borsius heeft, blz. 195-264, de onuitgegevene akten der Vergadering van eenige Gereformeerde Predikanten, uit de onderscheidene Gewesten der Vereenigde Nederlanden, in 1616 te Amsterdam zamengekomen, met toelichtende aanmerkingen medegedeeld, en hiermede éene belangrijke bijdrage geleverd tot de Kerkgeschiedenis in dat treurige tijdvak. - De Goudasche Leeraar en Theol. Doct. m.a.g. vorstman deelde aan den Hoogl. kist het afschrift mede van eenige stukken, welke hij in het stedelijk archief te Bergen op Zoom had aangetroffen, die nu hier, blz. 265-282, worden opgenomen als eene Bijdrage tot de Hervormingsgeschiedenis der stad Bergen op Zoom, waarover door de Heeren ypey en dermout slechts weinig te boek was gesteld; en Mr. l.p.c. van den bergh zond der Redactie eene lijst van de Reliquien der Collegiale Kerk van St. Steven te Nijmegen, volgens de acten van het Kapittel dier kerk, berustende in de stedelijke archiven op het Raadhuis te Nijmegen, welke hier, blz. 283-286, is afgedrukt.

Blz. 289-304 geeft kist weder een bijvoegsel tot zijne verhandeling over bloccius; en daarna volgt, blz. 305-384, de Staats-Kerkorde van willem I, Prins van Oranje in 1583, uit een Handschrift medegedeeld en historisch bewerkt door h.j. royaards. De Utrechtsche Hoogleeraar levert hiermede op zijne beurt eene allergewigtigste bijdrage tot de geschiedenis der Nederlandsche Kerkordeningen, die in zoo innig verband staan met de geschiedenis der kerk zelve. Eerst herinnert hij de geschiedenis van dit ontwerp van Kerkorde, door vermelding van de aanleiding daartoe, van deszelfs lotgevallen en verband tot dat van 1591; daarna deelt hij de Kerkorde zelve mede, vergeleken met het daarop gegronde concept van 1591; en eindelijk nog eene en andere

[p. 407]

aanmerking hiertoe betrekkelijk, vooral in vergelijking met vroegere en latere ontwerpen. - Bij het laatste gedeelte hadden wij iets meer verlangd. Wij vinden namelijk wel eene vergelijking met de Middelburgsche Kerkorde van 1581, en ook eene met de Hollandsche Staats-Kerkorde van 1591, doch wij vinden er geene met de Zeeuwsche Kerkorde van 1591, welke, naar Refs. meening, hier almede eene plaats verdiend zou hebben. Hoezeer door classikale gedeputeerden ontworpen en door de Synode overzien en veranderd, onderging die Kerkorde toch almede eene revisie van de zijde der Staten, die haar hier en daar wijzigden, en zij leverde alzoo eene politiek-kerkelijke kerkorde, ja wel gegrond op die van 1581, doch op sommige hoofdpunten toch ook weer meer overeenkomende met de Staats-Kerkorde van 1583, dan met de Synodale van 1586. Want ook zij ging uit van het staatsbeginsel, dat aan de regering een voornaam aandeel toekent aan de benoeming van Predikanten, Ouderlingen en Diakenen; ook zij stelde vast, dat de ban of afsnijding niet dan met medewerking van de regering zou worden uitgeoefend; ook zij bepaalde, dat de Diakenen de armen zouden bedeelen sonder onderscheijt van Religie enz. enz. Een ambtseed, zooals het ontwerp van 1583 voorschreef, kent de Zeeuwsche Kerkorde wel niet; maar de Predikanten, Ouderlingen en Diakenen moesten echter in Zeeland ook bij eede belooven ‘der Magistraet houw, trouw en gehoorsaem te wesen en sich in alles te dragen, als een goet en trouw onderdaen en Minister des goddelicken woorts der Gereformeerde Religie schuldig is ende behoort te doen.’ - De Zeeuwsche Kerkorde van 1591 hondt alzoo het midden tusschen die van 1581 en 1583. De kerkelijken hadden wijselijk op sommige punten toegegeven, en dien ten gevolge op anderen weder hunnen wensch verkregen. Had men in Holland niet van beide zijden te sterk op sommige dingen gehecht, welligt ware ook aldaar in 1591 reeds eene algemeene kerkorde ingevoerd. Dat ook de acht gecommitteerde Hollandsche Predikanten in 1591 tot toegevendheid neigden, blijkt uit hetgeen de Hoogl., blz. 377, opmerkt; waarbij ZHG. evenwel ontgaan schijnt, dat Ds. g. de roy door ziekte verhinderd is geworden aan de werkzaamheden deel te nemen, zoodat de politieken in de bijeenkomsten van zelf de meerderheid hadden. - Blz. 310 en 325, zal het jaartal 1611 wel moeten zijn 1617. Blz. 329 staat computus voor

[p. 408]

cornputus. De voornaam van puppius, blz. 330, was, meenen wij, guilielmus en niet henricus. - De Hoogl. beschouwe deze geringe aanmerkingen als bewijzen van de belangstelling, met welke Ref. zijne mededeelingen gelezen heeft, want alleen met dit doel heeft hij ze aangestipt.

Prof. kist geeft naderhand nog eenige kleine bijdragen tot de Nederlandsche kerkgeschiedenis, t.w., blz. 411-416, een' brief van pontiaan van hattem over het prediken op beroep, die den veroordeelden man eere doet; blz. 417-421, iets over maaltijden bij gelegenheid der Intrede of het Afscheid nemen van Predikanten; en eindelijk, blz. 422, het spreekwoord: Hij is een Dordtenaar, hij heeft van den os gegeten.

Het kleine stuk van dezelfde hand, over den Nederlandschen oorsprong der zoogenaamde Zwingliaansche Avondmaalsleer, blz. 385-402, dat wij reeds bij de aankondiging van het IIde deel vermeld hebben, is het eenige, hetwelk hier voorkomt onder de rubriek: geschiedenis der Christelijke leer.

Ook de laatste rubriek: kerkelijk regt, bevat slechts ééne bijdrage, maar eene bijdrage, die de waarde van meer dan één boekdeel heeft. Zij heeft het eenvoudig opschrift: onderzoek naar het vorstelijk regt van Placet, door n.c. kist, en beslaat de ruimte van blz. 423-568. Na een woord ter inleiding geeft kist eerst een geschiedkundig overzigt van den oorsprong en de toepassing van genoemd vorstelijk regt; en deelt vervolgens mede de gevolgtrekkingen en opmerkingen, tot welke de geschiedenis, die leermeesteres des levens, ook van het burgerlijke en maatschappelijke, ons van zelve aanleiding geeft. Wie ooren heeft om te hooren, die opene ze hier; want het geheele stuk is even gewigtig voor den Staatsdienaar als voor den Godsdienstleeraar. Leze elk, zonder onderscheid van religie of stand, leze elk, die het vaderland lief heeft, wat de Muze der Geschiedenis onzen kist heeft in de pen gegeven, en doe hij er voordeel mede bij zijne behartiging der vaderlandsche belangen. Hetgeen kist schreef is een woord op zijn' tijd; een woord, dat ieder als het ware uit zijnen eigenen mond moet opvangen; een woord, dat wij ten minste niet verminken willen door de hoofdtrekken er van mede te deelen. Wij danken er den Hoogleeraar voor met bede tot den Vader der lichten: moge dit goede zaad menigen wel bereiden akker vinden!