Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1845

De Kerkhervorming in Duitschland, naar haren aard en hare waarde geschiedkundig geschetst door Ds. K.G. Bretschneider, vrij naar het Hoogduitsch. Te Utrecht bij van Dorp en Heringa. 1844. In gr. 8vo. XIV, 310 bl. f 3-:

Eene verlichte en gematigd godsdienstige geest scheen, in het begin der XIXe eeuw, na het ongeloof en oppervlakkig rationalismus van het einde der XVIIIde, weder te ontwaken. Verdraagzaamheid, en eene toenadering zelfs, begon er tusschen het Catholicismus en het Protestantismus te ontstaan. Toen het Fransche Instituut in 1805 de Verhandeling van charles villers, over den Invloed der Hervorming, bekroonde, werd deze door velen, en zelfs door Roomschen, met belangstelling, gelezen, en men was van beide partijen overtuigd, dat de Hervorming der XVIde eeuw, over het algemeen, heilzame gevolgen voor de verlichting en beschaving van Europa gehad heeft.

Doch toen de rust van ons werelddeel na den val van napoleon was wedergekeerd, stak langzamerhand een geest van terugwerking in het godsdienstige zoowel als in het staatkundige het hoofd op. De hierarchie des Pausdoms trachtte

[p. 212]

weder haren ouden invloed en magt te herkrijgen, en begon, door het herstel der Jezuitenorde, op nieuw haren gestaakten strijd tegen het Protestantismus. Dezen strijd heeft zij sedert dertig jaren met afwisselende kansen volgehouden, en, wij moeten zulks erkennen, zij heeft veld gewonnen. Hare magt heeft zij weder in Engeland, Duitschland en Nederland uitgebreid, en al mogt het Pauselijk gezag in Portugal en Spanje gevoelige slagen ontvangen hebben, het heeft zich hiervoor in Frankrijk en Zwitserland ruim schadeloos gesteld. De orde der Jezuiten was nimmer werkzamer dan thans, om overal de verlichting in het godsdienstige tegen te werken en het Protestantismus te ondermijnen. De Protestanten zijn zulks reeds lang, en echter nog te laat, gewaar geworden. Zij hebben in het begin te veel op de deugdzaamheid hunner zaak gesteund, later hunnen vijand te ligt geacht. Wij zullen niet herhalen al hetgeen in onzen tijd van de zijde des Pausdoms geschied is, om het gezag der Roomsche kerk op de grondslagen, in de Middeleeuwen door de gregoriussen, urbanussen en innocentiussen gelegd, weder op te bouwen. Hoezeer in strijd met de verlichting en beschaving der eeuw heeft zij zulks beproefd en is er eenigzins bij de meeste onkundige hoogere standen en de domme menigte in geslaagd. Het wordt tijd, dat iedereen zijne oogen opene, nu het bijgeloof en priestergezag driest het hoofd weder opsteken, en in onzen tijd de afgodische en ongerijmde reliquiën-eerdienst weder uit de vermolmde asch oprakelt, waaronder zij voor altijd moest bedolven gebleven zijn; waarin eene orde zich weder van het onderwijs der jeugd tracht meester te maken, onder het voorwendsel van vrijheid van onderwijs, om alle vrijheid en onafhankelijkheid van den geest uit te dooven, en alles aan hare plannen en uitbreiding van haren invloed dienstbaar te maken.

Gelukkig heeft zich in onze eeuw tegenover haar een andere geest, die van onderzoek, onbekrompenheid en wetenschappelijke kennis, ontwikkeld, die, door geschiedenis en wijsbegeerte voorgelicht, reuzenschreden in het veld ook der godsdienstige verlichting gedaan heeft en hoe langer hoe meer aanhangers telt; deze zijn meer en meer wakker geworden en zullen pal staan in den strijd, dien zij altijd tegen onkunde, bijgeloof en priesterheerschappij gevoerd hebben. Zij strijden met het onverwinnelijke wapen der rede-

[p. 213]

lijke en verstandelijke overtuiging in het openbaar, en zullen de geheime en bedekte aanslagen der duisterlingen weten te ontmaskeren. Hun doel is heilig; het is de vestiging van het rijk des lichts, der waarheid en der deugd; de Voorzienigheid zal hunne onvermoeide pogingen zegenen.

Een dier voorstanders is Dr. k.g. bretschneider, een verlicht en achtingwaardig Godgeleerde, grijs geworden in het verdedigen der goede zaak, strijdende zoo wel tegen de geestdoodende Orthodoxie in het Protestantismus, als tegen de aanmatigingen van het Pausdom. Hij heeft op nieuw de waarde der Kerkhervorming in Duitschland geschiedkundig op eene populaire wijze geschetst, om voldingend te betoogen, dat de godsdienstige en zedelijke beschaving van het menschdom aan haar de grootste verpligting heeft.

Zijn werkje is rijk aan daadzaken en geeft stof tot de in onzen tijd nuttigste gevolgtrekkingen.

In de 1ste Afdeeling schildert hij den toestand der Christelijke kerk van het Westen onder de Pausen vóór de Hervorming; in de 2de geeft hij eene beknopte doch vrij volledige geschiedenis der Hervorming zelve, om in de 3de aan te toonen, dat het Pausdom onverbeterlijk is en den strijd tegen de Hervorming voortzet; terwijl hij in de 4de de Duitsche Hervorming op eene meesterlijke wijze tegen de beschuldigingen verdedigt, die zoo ongegrond tegen haar ingebragt zijn. Hier betoogt hij vooreerst de noodzakelijkheid van dezelve, en werpt de beschuldiging van haar af, alsof zij de eenheid des geloofs verbroken en den Sektengeest zoude gesticht hebben. Tevens spreekt hij haar vrij, dat zij oproer tegen de wettige magt zoude hebben doen ontstaan en den geest des opstands aangekweekt, verder toont hij de ongerijmdheid aan van de bewering, dat luther de reeds aangevangene hervorming in de Kerk zelve zoude gestoord hebben. Hoezeer hij de gebreken der Reformatie niet verheelt, maar dezelve onpartijdig aanwijst, eindigt hij met de diensten te doen opmerken, door haar aan de Monarchie of het wettig gezag der Vorsten bewezen, en ontwikkelt haren heilzamen invloed op de burgerlijke maatschappij, op de zedelijke en godsdienstige kennis, op de echte waardering der Christelijke Godsdienst en op de vorderingen in kunsten en wetenschappen; terwijl hij dit alles met eenige krachtige opmerkingen en vermaningen, naar de behoefte van het oogenblik, besluit.

Wij zeggen hem dank voor zijne zoo welgemeende als wel-

[p. 214]

geslaagde poging, om den echten geest van het Protestantismus meer algemeen te doen kennen, en wenschen, dat zij de gehoopte uitwerking moge hebben, ter uitbreiding van den geest van eenheid, verdraagzaamheid, verlichting en aansluiting onder allen, die tegen dien van het Pausdom protesteren; dat zij zich onderling niet verder verdeelen, om over Dogmatic en Letter te twisten, maar de harten broederlijk vereenigen, om een monster te bestrijden, dat het zaad der tweedragt en van het Separatismus verder uitstrooit; om eindelijk, ware het mogelijk, eene gemakkelijke prooi aan de twistende en verdeelde tegenstanders te verkrijgen. Heeft de alarmklok niet reeds lang geklept, is het gevaar niet reeds dreigend genoeg? Komt, de handen ineengeslagen, om den vijand moedig tegen te trekken; de zege zal niet twijfelachtig zijn! Onze tijd levert het treffend schouwspel op van de worsteling des lichts en der duisternis. Zoude het eerste eindelijk door zijne stralen de laatste niet verdrijven?

De kundige Vertaler heeft veel toegebragt, om, door eene vrije bewerking, dit geschrift voor het Nederlandsch publiek geschikter te maken. Hij heeft alle zuiver geleerde aanhalingen vermeden, zoo wel als de meeste vermelding van bronnen, die voor den gewonen lezer toch ontoegankelijk zijn. Ook heeft hij achterwege gelaten wat Duitschland uitsluitend en in het bijzonder aangaat. Vele § § heeft hij vermeerderd en belangrijk gewijzigd, om dezelve op ons land meer toepasselijk te maken, onder anderen § § 12, 18, 20, 21, 22, 24, 27, 29, 33, 37, 38; terwijl hij § 15, handelende over de beschuldiging van Caesareopapaat, als hier te lande bijna overbodig, en § 34, als bijzonder voor Duitschland alleen van belang, geheel heeft overgeslagen. Wij kunnen, als hebbende het oorspronkelijke geschrift niet te onzer beschikking, over de doelmatigheid dier wijzigingen en uitlatingen niet oordeelen; dit alleen kunnen wij zeggen, dat hetgeen hier over ons vaderland voorkomt kort, duidelijk en onpartijdig voorgesteld is, waardoor dit werk meer dan eene bloote vertaling, en bijna een oorspronkelijk geschrift is geworden.

Wij kunnen dit werk van bretschneiner, wiens voortbrengsels zoo gaarne door ons beschaafd en godsdienstig verlicht publiek gelezen worden, aan allen, die belang stellen in echte geschiedkundige en godsdienstige kennis, niet dan ruimschoots aanbevelen; ten einde zij des te beter ingelicht

[p. 215]

worden van de belangrijkheid, om datgeen te waarderen en te schatten, wat de Hervorming, tot heil des menschdoms, gegrondvest heeft, namelijk de Christelijke vrijheid des onderzoeks, die het eenige behoedmiddel tegen de lagen van priesterlist en bijgeloof is; want deze kunnen tegenover kennis en verlichting niet bestand blijven, maar zinken eenmaal in hunne nietigheid terug.