Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1844

P.C. Hooft's Warenar, met eene Inleiding en Aanteekeningen door M. de Vries. Te Leiden, bij H.W. Hazenberg en C^o. 1843. In gr. 8vo. XII en 244 bl. f 3-60.

De faculteit der letteren aan de Leidsche Hoogeschool schreef in 1841 eene prijsvraag uit, waarbij eene taal- en oudheidkundige verklaring van hooft's Warenar, benevens eene vergelijking van dit stuk met de Auluraria van plautus en den Avare van molière, werd gevorderd. De Heer de vries had het geluk, den uitgeloofden prijs te behalen;

[p. 665]

doch reeds bestond de bezuinigingsmaatregel, die de opname der bekroonde stukken in de akademische Annalen verbood; een maatregel, die tot grove misbruiken aanleiding heeft gegeven en de geheele opheffing der uitschrijving van akademische prijsvragen als eene wenschelijke zaak doet achten: of was het niet een grof misbruik, hetwelk eenen zeer verkeerden geest onder jongelieden opwekt en tot zeer onregtvaardige beoordeeling aanleiding geeft, wanneer men toestond, dat de bekroonden de stukken, waarvoor zij de gouden medaille hadden behaald, later bezigden tot dissertatie, waarop zij promoveerden, en dat men hun dus geheel onverdiend en tegen alle regt en billijkheid aan eene dubbele eere gaf boven hunne commilitones, wier verhandelingen welligt van veel meer kennis en geleerdheid getuigden, maar ongelukkig slechts geene onderwerpen betroffen, waarover het der faculteit behaagd had prijsvragen uit te schrijven? Rec. wil gaarne erkennen, dat hij zich moeijelijk een denkbeeld kan maken van de onbeschaamdheid, die zich aldus eene vereering boven anderen kan laten welgevallen, terwijl zij gevoelen moet, die niet te verdienen, als die volstrekt in niets boven anderen moeite heeft gedaan. Mogten de Hoogleeraars, die thans op nieuw akademische wedstrijden hebben geopend, in het vervolg tegen zulk een misbruik waken! Doch dit ter loops.

De Heer de vries heeft een beter gebruik van zijne prijsvraag gemaakt. Hij heeft zijn stuk omgewerkt, de vergelijking tusschen de drie blijspelen weggelaten, en geeft het thans als eene bijdrage tot de kennis van vaderlandsche taalen oudheidkunde in het licht. Hij heeft hier vele blijken gegeven van den ijver, waarmede hij alles, wat tot de oude vaderlandsche letterkunde behoort, beoefent, en door zijne aanteekeningen eene niet onbelangrijke bijdrage geleverd ter bevordering van de studie, die hem ter harte gaat.

Hij heeft eene uitvoerige inleiding voorafgezonden, die dienen moet om den lezer op het standpunt te plaatsen, waaruit het blijspel van hooft moet beoordeeld worden. Hij handelt daarin over het oude Hollandsche blijspel, waaraan hij over het algemeen geringe kunstwaarde toekent, en waarop hij teregt om deszelfs zedeloosheid laag nederziet. Eene gunstige uitzondering maakt, zijns inziens, de Warenar van hooft. Wie zal dit ontkennen, die acht slaat op het onderwerp, den gang en het doel van dit blijspel, dat meer

[p. 666]

is, dan eene gewone klucht, gelijk onze oude comici maar al te dikwijls vervaardigden? Het stuk heeft vele verdiensten, die hier goed worden uiteengezet; doch met dat al kunnen wij ons naauwelijks in eenen tijd verplaatsen, waarin het publiek met goedkeuring en welgevallen een stuk kon zien spelen, in welks taal en uitdrukking voor onze ooren zooveel onkieschs en gemeens wordt gevonden. Dat onkiesche en wansmakelijke, hetgeen, naar Ree^s. gevoel, door den geest der tijden niet voldoende kan worden geregtvaardigd of verdedigd, moet iederen lezer hinderen, die niet eenvoudig met een letterkundig oog de zaken beziet. De Heer de vries maakt er zich zeer kort af, door te spreken van ligtgekwetste ooren der negentiende eeuw, door met vertrouwen te beweren, dat die enkele (gelijk hij zegt) uitdrukkingen niets onkieschs of onwelvoegelijks bevatten; daarmede is weinig gezegd, dat tot bewijs kan strekken. Gaarne erkennen wij, dat de Warenar zich nog gunstig onderscheidt, ook in dit opzigt; maar hooft geheel vrijpleiten van het gebrek van zijnen tijd, dat kunnen wij niet. Rec. gelooft daarom ook niet, dat het stuk bij het gewone publiek, dat het letterkundige oogpunt voorbijziet, met welgevallen kan ontvangen worden, en zijne eigene ondervinding heeft hem dit in meer dan één voorbeeld geleerd. De taal is dikwijls te vreemd, te zeer afwijkende van datgene, wat in den beschaafderen kring aangenomen is, dan dat de ligtgekwetste ooren niet onaangenaam aangedaan zouden worden. Wij blijven er op vele plaatsen den verkeerden geest en smaak van ons oude blijspel in proeven, al erkennen wij het daarbij gaarne, dat hooft ook in dit opzigt groote verdiensten had en in vergelijking van anderen zeer uitmuntte.

Na eene optelling der verschillende uitgaven en berigt van die, welke hier gevolgd is, geeft de Heer de vries te kennen, wat hij met zijne aanteekeningen beoogde. Het was niet enkel of voornamelijk, ophelderingen te geven tot regt verstand van den tekst, maar in het licht te stellen, wat de Warenar voor de kennis onzer taal oplevert. Uit dat oogpunt zijne aanteekeningen beschouwende, verlangt men dan ook niet, dat hij ze tot het hoognoodige beperkte, maar keurt het gaarne goed, dat hij ze tot taal- of ook oudheidkundige onderzoekingen uitbreidde. Zijne uitgave onderscheidt zich dan ook daardoor van die van bilderdijk,

[p. 667]

die met zijne korte aanteekeningen meer bijzonder het verstaan der woorden wilde bevorderen.

Gaarne geven wij den jeugdigen Schrijver den lof, dat hij hier veel goeds en merkwaardigs heeft geleverd, en dat zijn boek eene niet onbelangrijke bijdrage tot de kennis onzer taal en oudheid bevat. Wij hebben de meeste zijner aanteekeningen met genoegen en belangstelling gelezen, en moge men al hier en daar eene zekere breedsprakigheid niet kunnen ontkennen, wij zijn hem dank schuldig voor het vele goede, dat hij geleverd heeft, en wij beloven ons van zijne voortgezette studie veel voor onze vaderlandsche taal- en letterkunde. Op enkele plaatsen veroorlove hij ons eene kleine bedenking.

Bl. 85. Ruimschotel. De Heer de vries wil hier eenen gewijzigden vorm zien van het woord ruimschotig, zoo als verstandel en vernuftel voor verstandig en vernuftig bekend zijn. Maar was dat woord gebruikelijk? Ruimschoots is bekend; ruimschotig luidt vreemder. Bilderdijk zegt ook: ‘Hooft zocht hier eene vis comica in dit woordverbasteren.’ De voorbeelden, door de vries aangehaald, zouden eerder doen denken, dat wel degelijk het Uitl. Woordenb. op hooft gelijk heeft in de verklaring: die ruime schotels heeft of geeft. Overal staat het met brassen en overdadig leven in verband: ruimschoteld verslempen, lekkernij, die ruimschotel maakt, een' ruimschotel opzoeken, om diens goed op te helpen. Heeft de gelijkheid van klank welligt het eerst aanleiding gegeven tot het vormen van het woord, ik geloof niet, dat het als eene verbastering te beschouwen is, maar als eene opzettelijke vorming uit het woord schotel.

Bl. 129. De gissingen, alsof muyeren afkomstig zoude zijn van moderari of van moei, komen ons geen van beide gelukkig voor. De verklaring van weiland in het Uitl. Woordenb., verhelen, verbergen, is zeker op de aangehaalde plaatsen niet toepasselijk. Een zaak modderen, zegt men nog; gelijk ook de vries aanmerkt, is dat ontleend van het wegnemen van den modder, waardoor het water helder wordt? De klank zou er toe kunnen leiden, en de overbrenging op het beredderen, klaren van eene zaak lag voor de hand. Kan daarmede het muyeren in verband staan? Of moet men misschien aan moeijen denken, waarvan in het spreekwoord: veel koeijen, veel moeijen! een

[p. 668]

overblijfsel wordt gevonden? Nieuwe gissingen, ligt even weinig aannemelijk.

Bl. 165. Snaer. Wordt dit woord ook niet voor schoonzuster gebruikt? In het gewone leven kwam ons dat meermalen voor.

Bl. 223. Bij het woord duivekater, in lateren tijd als benaming van het booze wezen in zwang gekomen, zouden wij niet denken aan den naam des duivels en de naauwe betrekking, waarin de katers in het oude bijgeloof tot den booze stonden. Wij zouden het voegen bij het groote aantal van basterdvloeken, op bl. 98 vermeld. Den duivel inroepende, bedacht men zich en gaf er eene onschuldige beteekenis aan, door het woord te veranderen in den naam van eene bekende brood- of koeksoort.

Bl. 237. In de pekel laten. Er worden hier twee verklaringen vermeld. Bilderdijk meent, dat het staat voor in de peke met toespeling op het vagevuur of de hel, welke men zich als een pek- of pekvuur voorstelde. De vries denkt aan gewone pekel, en voegt er bij: ‘immers, het vleesch wordt te zout en daardoor oneetbaar, wanneer het te lang in de pekel blijft liggen.’ De eerste verklaring schijnt te gezocht, de laatste minder gepast, omdat de pekel tot behoud dient, en dus kwalijk als beeld van ongeluk en gevaar kan strekken. Het komt ons dus voor, dat men eenen anderen oorsprong voor deze spreekwijze moet zoeken. Maar welke?

Wij prijzen in dit werkje de bescheidenheid, die meestal in stilte voorbijgaat of althans slechts even aanstipt, waar bilderdijk blijkbaar in zijne verklaringen heeft misgetast, en die zich over het geheel onthoudt van dien toon van aanmatiging, welke zoo velen onzer jeugdige letterkundigen kenmerkt. Wij wenschen den Heer de vries geluk met zijne welvolbragte taak, en bevelen de studie onzer oude taal en letteren voortdurend zijnen ijver aan, van welken wij rijke vruchten verwachten.

Druk en uitvoering zijn net, en een aardig vignet duidt de localiteit van een der tooneelen aan.