Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1844

Berekening en constructie van Zonnewijzers voor den middelbaren tijd, benevens de handelwijze, om dezelve binnen

[p. 457]

in vertrekken te beschrijven; door L. Janse, Bz., gezworen Landmeter, en Opzigter bij de Stads-Fabricage te Middelburg. Te 's Gravenhage en Amsterdam, bij de Gebr. van Cleef. 1843. In gr. 8vo. 84 bl. f 2-25.

Door een' gewonen Zonnewijzer wordt, zoo als bekend is, de ware tijd aangewezen. Echter is, mits men naauwkeurig loopende uurwerken hebbe, de middelbare tijd voor het dagelijksche leven meer verkieselijk, omdat die eenparig voortgaat, terwijl de ware tijd, nu sneller, dan langzamer loopende, somtijds den waren tijd vooruitgaat, somtijds daar achter blijft. Nu moet men, op den zonnewijzer ziende hoe laat het is, eerst nog eens aan de praktische sterrekunde gaan vragen: hoe laat moet het wezen? Dit is iets, wat Rec. altijd tegen die, ofschoon ook van hooger hand aangeprezene, regeling der stadsklokken naar den middelbaren tijd gehad heeft. Ligtelijk wordt door de tijdsvereffening verwarring te weeg gebragt, en het was om die reden van den Heer janse een zeer gelukkig denkbeeld, de zamenstelling van eenen zonnewijzer te beproeven, die dadelijk en zonder eenige voorafgaande berekening den middelbaren tijd opgeeft. Dit bewijst den goeden aanleg van den Schrijver van dit stukje, al mogt ook de methode niet nieuw zijn, en zulke zonnewijzers, die den middelbaren tijd door de lengte der schaduw aangeven, onder anderen te Berlijn aan het Observatorium, en te Parijs aan het Palais du Luxembourg gevonden worden.

Het gronddenkbeeld bestaat hierin: terwijl men bij eenen gewonen zonnewijzer slechts op de rigting der schaduwlijnen acht geeft, let men op dien voor den middelbaren tijd insgelijks op derzelver lengte, die blijkbaar van de hoogte der zon afhangt; vermits nu de ware tijd somtijds voor, somtijds achter den middelbaren is, zoo liggen de punten, die de top der stijl op den middelbaren middag van iederen dag des jaars teekent, in eene kromme lijn, die de gedaante eener lange 8 heeft, welke aan weêrskanten om den waren meridiaan is geslingerd, en waarvan de punten westwaarts van den meridiaan liggen, wanneer de middelbare tijd vóór den waren is, en oostwaarts in het omgekeerde geval. De teekening en berekening laat niet alleen voor den meridiaan, maar ook voor elke andere uurschaduwlijn de gedaante dezer kromme lijn bepalen, zoodat men met de rig-

[p. 458]

ting der schaduwlijn niet te maken hebbende, dan met hare lengte, in plaats van de regte uurlijn, eene zoodanige middelbare kromme in de plaats stelle. Men kan alzoo de lengte der schaduw berekenen voor elk uur van elken dag des jaars; doch dit alles op éénen enkelen zonnewijzer te beschrijven, is ondoenlijk, daar de menigte van lijnen verwarring zou geven, en dezelve ook niet genoeg uit elkander kunnen gehouden worden. De Schrijver slaat daarom voor, de constructie alleen tot die dagen uit te strekken, waarop de zon in een ander hemelteeken treedt. Dit geeft echter een klein verschil met de overige dagen, dat wel in de praktijk niet zoo sterk moge hinderen, maar waarmede de theorie toch geen genoegen kan nemen, evenmin als met de verwaarloozing van het verschil der zonsdeclinatie, en met de onderstelling, dat de tijdsvereffening van middag tot middag even groot blijve, terwijl, daar alles hier aankomt op de juiste lengte der schaduw, en alzoo op de juiste plaats der schaduw van het toppunt van de stijl, op de refractie acht had moeten gegeven zijn. Er zou nog meer bijkomen, indien men naar de strengste theorie te werk ging, doch daar de vervaardiging van dergelijke werktuigen altijd verre beneden de naauwkeurigheid der berekening blijft, willen wij hierop niet hechten. Daar men in zonnewijzers van deze constructie alleen met het toppunt van de stijl te maken heeft, kan ook één punt, dat het licht doorlaat, hiertoe dienen, en op dit denkbeeld berust het vervaardigen van zonnewijzers in vertrekken. De uitvinding is over het algemeen fraai, en de bewerking en berekening getuigt gunstig van den Schrijver.

Eenen zonnewijzer, volgens deze theorie den middelbaren tijd aanwijzende, heeft de Schrijver aan de stads-schuur te Middelburg geplaatst, en op eene der platen, bij dit werkje behoorende, afgebeeld. Rec. zag dien zonnewijzer vroeger, en had gelegenheid, lang vóór het verschijnen van dit geschrift, een kort opstel te lezen, waarin de Heer janse de gronden zijner bewerking hoofdzakelijk openlegde, en waaraan Rec. zijnen bijval niet kon ontzeggen. Deze proeve zijner wiskundige oefeningen strekt hem zeer tot eer; hij is een jong mensch, die bij aanhoudende oefening en het bewaren van de bescheidenheid, welke hem ook in dit werkje kenmerkt, zich aanspraak op eervolle onderscheiding kan verwerven. Rec. die tot den Heer janse in geene de minste

[p. 459]

betrekking staat, maar hem reeds als een' eenvoudigen timmermansjongen gekend heeft, mogt dezen ongeveinsden lof aan hem en zijn geschrift niet onthouden.