Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1844

Verhandeling over den Ring van Saturnus, van zijne eerste ontdekking af tot op den tegenwoordigen tijd. Een Leesboek voor alle standen. Door E.M. Beyma, Math. Mag. Phil. Nat. Doct., Conservator van 's Rijks Museum van Nat. Hist. te Leiden. Te Leiden, bij S. en J. Luchtmans. 1843. In gr. 8vo. 237 bl. f 2-80.

Deze belangrijke monographie over een der merkwaardigste verschijnselen van ons zonnestelsel is de omwerking van des Schrijvers Commentatio de annulo Saturni, met achterlating echter van de wiskundige betoogen en berekeningen, die het geschrift ‘voor lezers van alle standen’ zouden onbruikbaar maken. Hij stelt zich lezers voor, die ‘slechts zoovele kundigheden bezitten, als thans op de lagere scholen onderwezen worden, of ten minste behooren onderwezen te worden.’ Voor dezulken zal evenwel veel van hetgeen hier te lezen is verloren zijn, omdat het hun veel te hoog gaat; men neme b.v. uit eene menigte andere de formulen, bladz. 82: ‘Om ten allen tijde den stand en de grootte van den Ring te vinden, heeft men de volgende formules te berekenen, welke ik in mijne Comment. de A.S. Cap. IV. § 2, pag. 131-133 gedemonstreerd heb:



enz.’ Ook de logarithmen, waarvan herhaaldelijk gebruik gemaakt wordt en moet worden, behooren toch wel niet tot het onderwijs der lagere scholen. Doch dit, en het ‘voor

[p. 369]

alle standen’, op den titel, zal wel eenigzins cum grano salis zijn op te vatten, gelijk dan ook de sterrekunde eene wetenschap is, die, zoodra men verder gaat dan het oppervlakkigste, nadenken en zekeren trap van verstandelijke beschaving vordert.

Doch laat ons zien, wat wij hier aantreffen. Eerst eene geschiedenis van de ontdekking des Rings, voorzien van eene plaat, voorstellende de zonderlinge gedaanten, onder welke oudere waarnemers dien bij de onvolmaaktheid der toenmalige werktuigen hebben gemeend te zien. Uit deze geschiedenis wordt op nieuw bewezen, dat de eer, het verschijnsel het eerst als eenen vrij zwevenden Ring om den bol van Saturnus te hebben erkend, aan onzen huygens toekomt. Daarna worden de verschijnselen van den Ring kortelijk verklaard, en breedvoeriger en meer wetenschappelijk gehandeld over de helling des Rings en de plaats der Knoopen; de zorgvuldige vergelijking en toetsing van vele naauwkeurige waarnemingen levert den Schrijver het resultaat op, dat de lengte van de knoopen is 167^o 24′ 37″, 6 en de helling op de Ecliptica 28^o 9′ 54″, 9. De langwijlige berekeningen, die tot de eindformule geleid hebben, worden natuurlijk niet medegedeeld; doch ieder, die eenigzins der zake kundig is, zal dezen arbeid des kundigen Schrijvers op den regten prijs stellen. Vervolgens worden de schijngestalten des Rings berekend. Dat dit gedeelte hooger gaat, dan het doel des werks medebrengt, zeiden wij boven reeds. Met eene eenvoudige eindformule wijst de Schrijver aan, dat men, de heliocentrische en geocentrische lengte en breedte van Saturnus voor een gegeven oogenblik berekend hebbende, gemakkelijk de uit de zon of van de aarde geziene gedaante van den Ring kan opgeven. Hierop volgt het onderzoek, wat de waarnemingen tot hiertoe hebben leeren kennen omtrent de afmetingen van den Ring - deszelfs uitmiddelpuntigheid - dikte - en rigting van het vlak. Ook dit alles wordt, even als het volgende over de massa des Rings, met naauwkeurigheid uiteengezet, met gedurige verwijzing naar het Latijnsche geschrift, als waar de gronden en berekeningen nader gevonden worden. Verder spreekt de Schrijver over de natuurlijke gesteldheid van den Ring, of liever het stelsel van Ringen, en wel het licht, de oneffenheden, den afstand tot de planeet, en den vermoedelijken dampkring. Wij vonden ons hier eenigzins te leur

[p. 370]

gesteld ten opzigte der ruimte tusschen de Planeet en den Ring. Meermalen hebben wij gelezen, dat men door het waarnemen van vaste sterren ontwaar is geworden, dat de afstand tusschen Saturnus en den Ring eene opene ruimte is; Ref. heeft er vóór geruimen tijd ook eene kleine teleskopische ster gezien; of liever, want na de zoo stellige verklaring van den Heer beyma, dat daarvan geene bepaalde waarnemingen voorhanden zijn, durft hij slechts zeggen: gemeend te zien. Wij hadden daarvan wel iets meer gewenscht, doch meest om de waarneming zelve, want daar het vervolg bewijst, dat het stelsel van Ringen eene aswenteling heeft, verschillende van die der Planeet zelve, zoo volgt hieruit reeds, dat beide ligchamen geheel op zichzelve staan en door niets verbonden zijn, daar ook de dunste gemeenschappelijke dampkring storingen in deze wederzijdsche beweging zou moeten veroorzaken, van welke men echter niets ontwaar is geworden. De kracht, door welke de Ring blijft bestaan, acht de Schrijver met herschel en la place gelegen in deszelfs aswenteling, voor welke dan ook bewijzen worden bijgebragt. Het is bekend, hoe sterk de beroemde schröter zich tegen het denkbeeld dezer omwenteling verzette op grond zijner waarnemingen, die evenwel door la place en vooral door olbers zoo scherpzinnig zijn verklaard, dat geen sterrekundige meer twijfelt aan deze beweging. Herschel en inzonderheid la place hebben uit de theorie bewezen, dat zoodanige omwenteling moest plaats hebben; maar schröter was op dit punt niet te overtuigen, en is ook, ondanks alle tegenbewijzen, bij zijn gevoelen gebleven. Eene zonderlinge stijfzinnigheid in een zoo kundig man! Het is der moeite waardig te lezen, hoe scherpzinnig en naauwkeurig de waarnemingen en oplossingen op dit punt zijn. Het geheel wordt besloten met eenige gissingen over het ontstaan van den Ring en opgave der voornaamste verschijnselen, welke hij aan de Planeet aanbiedt, en omgekeerd.

Wij hebben dit geschrift met veel goedkeuring gelezen, en achten het regt geschikt, om een grooter publiek met alles bekend te maken, wat de sterrekunde tot hiertoe van dit hemelligchaam heeft nagespoord. Bijzondere aanmerkingen hebben wij niet; want drukfouten, als bladz. 63: de 31 Februarij, en taalfouten, gelijk bladz. 209: zwang voor slingerkracht, zijn zeldzaam. Van de eerste zijn eenige

[p. 371]

achteraan geteekend; men zal wèl doen, die in de getalletters te verbeteren. Ééne opmerking nog slechts: van het in ééne massa nederstorten van den Ring op Saturnus hebben wij geen denkbeeld, tenzij het eene eenparige verdikking en inkrimping van de stof des Rings ware, zoodat deze den bol der Planeet omslote. Ref. heeft dit nog eens in eene beoordeeling in dit Tijdschrift gezegd, en daarom nu slechts met een enkel woord. Het in stukken nederstorten van den Ring laat zich begrijpen; maar ongebroken, in zijn geheel? De Schrijver spreekt er ook van; maar het is ons niet helder.