Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1844

[p. 137]

Geschiedkundige Beschrijving der Stad Amsterdam, sedert hare wording tot op den tegenwoordigen tijd: onder medewerking van eenige Geschied- en Letterkundigen, door C. van der Vijver. Met Platen. Iste Deel. Te Amsterdam, bij Gebr. Diederichs. In gr. 8vo. 400 bl. f 4 - :

Er was een tijd, dat elke stad van eenige beteekenis haren geschiedschrijver had, die, toegang hebbende tot het stedelijk archief, met naauwkeurigheid te boek stelde, wat voor de inwoners en veelal voor de landgenooten belangrijk kon heeten. Zoo had Amsterdam zijn' dapper, domselaar, commelin en wagenaar, den Haag een' de riemer, Haarlem een' koning enz. In die tijden vond men ook in de soms kleine boekerij van elken gezeten burger, met den Bijbel, de werken van cats en de eene of andere Vaderlandsche Historie, ook voorzeker eene Plaatsbeschrijving in fol. (met kostbare platen) die reeds den jongen kinderen tot beschouwing en den ouderen tot lektuur diende. Op die wijze werden dan ook meestal de inwoners eener stad, ofschoon zij op de school ook nimmer van aardrijkskunde hadden hooren spreken, meestal met de topographie hunner geboorteplaats tamelijk gemeenzaam, en wisten den vreemdeling te verhalen, welke groote mannen hunne stad had zien geboren worden, welke veranderingen de voorname gebouwen van tijd tot tijd hadden ondergaan, en welke lotgevallen die geboorteplaats in vroegere en latere eeuwen getroffen hadden.

Welke tijden waren dit? vraagt welligt de eene of andere lezer, die nog nimmer zich heeft verledigd, om eene plaatsbeschrijving uit zijn vaderland door te lezen, dewijl zijne cosmopolitische hersens onderwerpen van veel te wijden omvang bevatten, om zich tot zulk eene burgerlijke lektuur te verledigen, en hij het voor veel nuttiger en belangrijker houdt, de Mysteres de Paris te bestuderen, al valt het hem eenigzins moeijelijk, ook met zijn woordenboek gewapend, de schoone en krachtige woorden en uitdrukkingen te vatten, welke de klassieke sue den droesem der bevolking van den hoofdzetel der Europesche beschaving in den mond legt, om elkander de verhevenste gevoelens mede te deelen, die zulke uitvaagsels des menschdoms bezielen. Reeds verlangt deze wereldburger naar de door verschillende uitgevers aan-

[p. 138]

gekondigde Physiologie en Verborgenheden van Amsterdam, waarmede de eene of andere verborgen schrijver zich onledig houdt, om, in navolging van zijnen grooten Haagschen voorganger, zijne stadgenooten te onthalen op den pestwalm der bordeelen, dobbelhuizen en dievenkotten.

Die tijden dan, waarvan wij zoo even spraken, duurden nog voort in de voor de geschiedenis niet zeer belangrijke eerste helft der achttiende eeuw, de eeuw van jan salie, zoo als de mannen van den Gids die met hunne gewone geestigheid noemen; eene eeuw, die met onze heldeneeuw van vooruitgang op verre na niet te vergelijken is, maar waarin evenwel burgerdeugd en burgerzin, huiselijke Godsdienst en Christelijke deugden, met huiselijk geluk, bij veelal onbekrompene middelen van bestaan, dien stilstand van jan salie nog niet zoo geheel en al onbehagelijk maakten.

Die tijden zijn geweest, en keeren niet weder, wat zou het dus baten, dezelve te betreuren? Beter is het, met onze eeuw van vooruitgang in het wetenschappelijke, en van deficits in het finantiéle, zonder trage handen of slappe knieën, het goede te werken, daar en waar men kan, en met moed den stroom des tijds niet tegen te werken, maar dien zoo veel mogelijk tot heil der maatschappij te leiden.

Dit heeft ook de Schrijver van het boven aangekondigde werk getracht te doen. Hij besefte, dat er nog veel goeds bij het thans levende geslacht is overgebleven, en dat, bij den stortvloed van vreemde lektuur en vreemden smaak, toch nog menig godsdienstig of wetenschappelijk werk goeden opgang maakt, en den uitgevers op den duur eene betere rekening levert, dan de prullaria der Cyniekers onzer eeuw.

Met moed en volharding heeft hij de moeijelijke taak op zich genomen, om de oude kronijken en bescheiden van het wereldberoemde Amsterdam te doorsnuffelen, en het belangrijkste, dat tot zijn oogmerk kon dienen, in gekuischten en onderhoudenden stijl te ordenen en op het papier te brengen; en dit eerste Deel bewijst, naar ons gevoelen, dat hij welgeslaagd is.

De uitgave geschiedt, naar de gewoonte van onzen tijd, bij afleveringen van 3 bladen letterdruks, die, stevig ingenaaid zijnde, niet het ongemak hebben, om, als losse bladen, in het ongereede te geraken, eer het werk half compleet is.

[p. 139]

Wij hebben dit eerste Deel, dat thans in handen der inteekenaars is, met opmerkzaamheid gelezen, en durven den Schrijver aanraden, om op het ingeslagen pad rustig voort te gaan, en tevens onze stad- en landgenooten aanmoedigen, om deze gelegenheid niet te laten voorbijgaan, ten einde zich niet alleen met de belangrijke rol, die Amsterdam steeds in de staatkundige aangelegenheden van de voormalige Republiek der Vereenigde Nederlanden heeft gespeeld, maar ook met de groote mannen, die hier het eerste levenslicht aanschouwden, en met de voornaamste gebouwen en derzelver geschiedenis bekend te maken: wij houden ons verzekerd, dat hij, die nog niet geheel door vreemden wansmaak is verbasterd, het boek niet onbevredigd uit de hand zal leggen, maar integendeel naar het vervolg verlangend uitzien; want het geschiedkundige gedeelte moet, uit den aard der zaak, steeds belangrijker worden, hoe nader wij het tijdperk komen, dat wij zelven of onze ouders beleefd hebben. Vooral zijn wij verlangende naar de tijden der Bataafsche Republiek, van het Koningrijk Holland, der inlijving in het Fransche Keizerrijk, enz., van welke schouw- of treurspelen de acteurs nog in levendig aandenken bij velen der tijdgenooten zijn. Dan wij willen niet vooruitloopen, maar liever den lezer een beknopt exposé geven van hetgeen hij hier zal vinden.

Dit eerste Deel is verdeeld in 23 Hoofdstukken. Het 1ste en 2de bevat de aloude geschiedenis der stad in hare opkomst, onder de Heeren van amstel. In het 3de vindt men de kloosters opgegeven, die hier voormaals bestonden, en in het 4de de eerste vergrooting der stad geschetst. In het 5de wordt met onpartijdigheid het begin der Hervorming en de toenemende bloei des handels en der neringen beschreven. Het 6de en 7de bevat de voornaamste gebeurtenissen, waarin de stad, ten gevolge der Spaansche onlusten, werd betrokken. In Hoofdstuk 8 en 9 vinden wij de tweede en derde vergrooting der stad opgegeven, leycester's verblijf alhier, en verscheidene kerken en openbare gebouwen beschreven. Het 10de bevat onder anderen de oprigting der Oost- en Westindische Maatschappijen, en de vestiging der Israëliten alhier. Hoofdstuk 11 bevat de naauwkeurige beschrijving der vierde vergrooting, benevens de stichting der Beurs en Wisselbank. Het 12de meldt ons veel wetenswaardigs van j. van den vondel en de stichting der Remon-

[p. 140]

strantsche gemeente binnen Amsterdam. Het 13de levert de beschrijving van verscheidene gebouwen, en de droogmaking van het Diemer- of Watergraafsch meer. Het 14de geeft, behalve verscheidene bijzonderheden tot de geschiedenis der stad betrekkelijk, de levensschetsen van eenige beroemde Amsterdammers. In het 15, 16 en 17de vindt men weder vele topographische, historische en biographische bijzonderheden. Het 18de beschrijft de laatste uitlegging der stad, met de opgave van het aantal huizen en inwoners in dien tijd. Het 19de en 20ste beschrijft de voornaamste kerken. De belangrijkste gebeurtenissen, na den dood van willem II voorgevallen, vinden wij in het 21ste en 22ste Hoofdstuk geschetst, terwijl het ons brengt tot aan het merkwaardige jaar 1672. Eindelijk levert het 23ste en laatste Hoofdstuk ons nog de levensschetsen van eenige beroemde stadgenooten.

Behalve een fraai titelvignet, voorstellende Amsterdam van den IJkant vóór het jaar 1400, vindt men in dit Deel eenige fraaije steendrukplaten: De platte grond van Amsterdam in het begin der 13de eeuw. Het eerste Stadhuis op den Dam. Het St. Margaretha-klooster en de St. Pieters-kapel. Omgang der Leprozen op koppermaandag. Afbeelding eener medaille, ter gedachtenis van het schenken van een nieuw stedewapen. Eerste, tweede en derde Waag op den Dam. De St. Anthonies-poort, nu de Waag, op de Nieuwmarkt. De Haarlemmerpoort in het jaar 1577. Noodmunten in 1578 te Amsterdam geslagen. Plaats of Dam op marktdag. De oude en nieuwe kerken in 1544. Grafteekens van adam (lees izaac) sweers en jacob van heemskerk. De oude en nieuwe kerk van binnen. De Jan-Rooden- en oude Heilige-wegspoorten. De Jan-Roodenpoorts- en Haringpakkerstorens. De Synagogen der Portugesche en Hoogduitsche Joden. De oude Haarlemmerpoort. De Beurs met den toren van 1613, en dezelve van binnen. Het Aalmoezeniers-Weeshuis. Het N.Z. Heerenlogement, nu het Weeshuis der Hersteld-Luthersche gemeente. De Westerkerk en markt. Het Roomsch-katholijke Maagdenhuis. Het Athenaeum Illustre. De Luthersche oude kerk. Vertooningen ter eere van maria de medicis. De Muiderpoort. De Willemspoort. De Amstelkerk naar het inwendige verfraaid in 1840. De Luthersche nieuwe en Episkopale kerk. De kerk der Doopsgezinden en Hersteld-Lutherschen. De Mozes- en Aärons-kerk. De kerk de Pool en de Kweekschool voor de Zee-

[p. 141]

vaart. De kerk der bisschoppelijke Klerezij De Ooijevaar. Het portret van p.c. hooft.

Zie daar, Lezer, wat gij hier al zoo kunt lezen en aanschouwelijk in plaat vinden! Vraagt gij, of wij geenerhande aanmerkingen hebben? O ja, want waar vindt men menschelijken arbeid zonder feilen? Zoo zouden wij onder anderen den Schrijver in bedenking geven, om bij de vermelding van de gebouwen wat meer chronologische orde in acht te nemen: wij hebben er niet tegen, dat men, van een oud gebouw sprekende, deszelfs lotverwisselingen volgt tot op onzen tijd, maar wij zouden liefst de geheel nieuwe gebouwen, zoo als bij voorbeeld de Hersteld-Luthersche kerk, de Willemspoort, de Episkopale kerk, als van veel lateren tijd zijnde, nog niet hebben vermeld gezien, daar het na voltooijing des werks den lezer moeijelijk zal vallen, zulke gebouwen op te zoeken, als hij er iets van wil weten, hetwelk alleen door een alphabetisch register zal te verhelpen zijn.

Voorts meenen wij, dat de handschriften van p.c. hooft niet meer, zoo als de Schrijver, bl. 381, zegt, in het Athenaeum Illustre berusten, maar, met de stadsboekerij, naar het Paleis van Justitie zijn verplaatst. Van lucas rotgans lezen wij, bl. 400, dat deze dichter een Hekeldicht, willem III, Koning van Brittanje, heeft geschreven, dit zal wel Heldendicht moeten zijn.

Den Corrector zij voor de volgende Deelen ook nog meer naauwkeurigheid aanbevolen, daar wij hier en daar eene drukfeil ontdekken, die een werk van blijvende waarde, dat geen kost voor leesbibliotheken is, altijd ontsieren.