Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1844

Dichtwerken van Jacob Cats, naar de behoeften van den tegenwoordigen tijd ingerigt. Met Platen. Iste Deel. Twee-en-tachtigjarig Leven. Spiegel van den ouden en nieuwen Tijd. Te Deventer, bij A. ter Gunne. 1843. In gr. 8vo. XII, 339 bl. f 2-50.

In eenen tijd waarin vaderlandsche zeden en daaraan gepaarde denkbeelden en gevoelens onder ons meer en meer voor uitheemsche beginnen te wijken; waarin onze letterkunde gevaar loopt, haar eigenaardig karakter al gaande weg te verliezen, door de pogingen van zoo velen om vreemdsoortige bestanddeelen daarmede te vermengen; waarin de boekhandel veelal het kennelijk streven aan den dag legt, om de vraag naar het nuttige en deugdelijke van eene onderneming als lastig en ook overtollig te beschouwen, en door ligte en oppervlakkige lectuur, door vertalingen van een aantal romans enz. op den smaak en vooral op de beurs van ons publiek niet ongelukkig speculeert; in zulk eenen tijd is de aankondiging van een werk, als het bovenstaande, eene aangename taak. Wij althans verblijden ons in den ijver van de mannen, die hebben medegewerkt om hetzelve tot stand te brengen, daar wij van de vermenigvuldigde gelegenheid om den geestigsten, vroomsten en meest nationalen onzer dichters te lezen, niet dan het beste voor de bewaring van het nog overgeblevene goede in ons volkskarakter meenen te mogen verwachten. Eere hebbe dan de Boekverkooper ter gunne, die niet alleen op het denkbeeld gekomen is, ‘om door eene uitgave, naar een ander plan dan vroegere ingerigt, de lezing der schriften van cats voor het groote publiek meer uitlokkend en gemakkelijk te maken,’ (Voorberigt VIII) maar die den moed gehad heeft, om de uitvoering van hetzelve te beproeven. Zeker Tijdschrift heeft, op zijn' gewonen hoogen toon, dezen boekverkooper den man van den achteruitgang genoemd, in tegenstelling met de type van den vooruitgang, den boekverkoo-

[p. 96]

per frijlink. En het is zoo; een herdruk van cats is een achteruitgang naar de zeventiende eeuw, in vergelijking met den vooruitgang in de negentiende eeuw, blijkbaar onder andere in een Leeskabinet en dergelijke fraaijigheden meer; maar niet allen stemmen in met het oordeel van de Gids, ja er zijn er, die meenen, dat men door eene verplaatsing van die twee woorden de waarheid welligt juister zou uitdrukken. Onder deze behoort ook de steller van deze aankondiging. Hij wenscht ons vaderlandsch publiek, ja alle liefhebbers der oud-Nederlandsche letterkunde, geluk met dezen terugtred naar de eeuw van cats, en hij dankt den verdienstelijken Hoogleeraar siegenbeek, die hier, even als bij zoo menige vroegere onderneming, getoond heeft, dat de eer dier letteren hem nog steeds ter harte gaat.

Het werk prijkt met eene opdragt aan H. Maj. de Koningin, het beeld van ‘die nederige en eenvoudige deugden, welke vader cats als vruchten des opregten geloofs, door zijn eigenaardig dichttalent zoo heerlijk heeft voorgesteld.’ Deze opdragt wordt vervangen door een voorberigt van den genoemden Letterkundige, waarin Z. Hooggel. vermeldt, waardoor deze uitgave zich van de vroegere onderscheidt, en welk aandeel hij aan dezelve gehad heeft. Dat onderscheid bepaalt zich tot het veranderen der oorspronkelijke spelling naar de tegenwoordige, en het bijvoegen van korte ophelderende aanteekeningen, terwijl de medewerking van den Heer siegenbeek voornamelijk bestaan heeft in het geven van raad, alsmede in het aanbevelen van ‘een jeugdig geleerde onder zijne vrienden, omtrent wien hij met volle gerustheid kon verzekeren, dat hij die taak even goed en naauwkeurig als hij, zou volbrengen.’ Deze ‘bewerker’ geeft in een kort woord eenig verslag van zijnen arbeid. Wij vernemen daarin, ‘dat de oudste uitgave bij dezen druk overal vergeleken is, ter vermijding van eenige misstellingen die in alle drukken van lateren tijd waren ingeslopen, hoewel men den hier geleverden tekst niet moet beschouwen als voldoende aan alle vereischten eener kritische uitgave van letterkundig gezag.’ Wat wij hebben te verstaan door de woorden op den titel geplaatst ‘naar de behoeften van den tegenwoordigen tijd,’ bestaat in de verandering der spelling en het ophelderen van verouderde woorden en spreekwijzen door korte aanteekeningen, waarbij nog moet gevoegd worden ‘het uiterst zelden achterwege laten van enkele verzen, wier in-

[p. 97]

houd tegen de thans heerschende begrippen van welvoegelijkheid streed, waar zulks zonder eenige hindernis voor den zamenhang geschieden kon.’

Het uitgeven van oude geschriften met eene nieuwe spelling is Steller dezes altijd eenigzins bedenkelijk voorgekomen en aan eigenaardige zwarigheden onderhevig te zijn; hij zou ten minste nog al aarzelen, met Prof. siegenbeek zich zoo onvoorwaardelijk te beroepen op de nieuwe uitgave van den Bijbel, volgens de Staten-overzetting, die door wijlen den hervormden predikant cats en den Hoogleeraar van hengel te Leiden, voor eenige jaren is bezorgd. De spelling toch van een boek kan moeijelijk afgescheiden worden van hetgeen er den inhoud van uitmaakt; de spelling hangt zamen niet alleen met de taal, de uitspraak en den stijl van een boek, maar ook met de zaken daarin voorkomende en met den geest en toon, waarin deze behandeld worden; alles maakt te zamen een geheel uit; alles verplaatst ons in den tijd, waarin het boek thuis hoort, en geeft daardoor ons een getrouw beeld en afdruksel van de dagen, personen en zaken, daarin vermeld of beschreven. Uit dien hoofde loopt men ligt gevaar, met de verandering van spelling zoo al niet den zin te veranderen, althans het frisch en eigenaardig waas, dat de Schrijver over de vrucht van zijnen geest geademd heeft, af te wisschen. Men gevoelt onder het lezen van zulk een gemoderniseerd boek, dat de auteur, die zóó denkt en spreekt, niet zóó heeft kunnen schrijven, maar dat deze schrijfwijze bij eene andere taal, uitspraak en stijl voegt. De vrees van den Hoogleeraar schijnt ons daarom niet ongegrond te zijn, dat ‘den achtbaren oudvader een aan zijnen eerwaardigen ouderdom min passend kleed zou worden aangedaan.’ Er zou welligt een midden te vinden zijn tusschen eene slaafsche gehechtheid aan de oude, goed geconstateerde, spelling, en die welke wij in onze dagen gewoon zijn te volgen, en wij meenen te mogen vertrouwen, dat Prof. siegenbeek en de onbekende ‘bewerker’ zulk eenen middelterm wel zouden weten te kiezen, indien het op het leveren van eene echt kritische uitgave van cats aankwam. Wij willen deze bedenkingen echter niet in hare strengheid op het hier aangekondigde werk hebben toegepast, want de uitgever heeft zich voornamelijk ten doel gesteld ‘om de lezing der schriften van den dichter voor het groote publiek meer uitlokkend en gemakkelijk te maken.’ Voor

[p. 98]

dit doel komt deze uitgave ons allezins geschikt voor. Bij eene gepaste vergelijking van den hier geleverden tekst met dien der oude uitgaven, hebben wij althans geene reden gevonden om over verandering van zin, d.i. over verminking van den Schrijver, te klagen. De ophelderende aanteekeningen zijn ons bijna overal voorgekomen, van gezond oordeel en fijne taalkennis te getuigen, en houden den middelweg tusschen het te veel en te weinig, waarvan men in dezen zoo ligtelijk gevaar loopt af te wijken. Ook achten wij niet, dat door de uiterst zelden gebruikte vrijheid om enkele verzen weg te laten, de volledigheid geleden heeft. Daarenboven is het gemis van die weinige regels door een gedicht vergoed ‘dat in alle nieuwe uitgaven en, vreemd genoeg, ook in de alleroudste, ontbreekt, ofschoon het toch buiten twijfel door cats zelven is opgesteld.’

Het eerste Deel bevat het Twee- en tachtigjarig Leven en den Spiegel van den ouden en nieuwen tijd. Het boek is met eene duidelijke, niet te kleine letter, in groot 8vo op deugdelijk handpapier gedrukt, en wordt bovendien versierd door eene menigte kleine prenten, naar de grootere in de folio-uitgave. Met nog 5 à 6 deelen, nagenoeg van dezelfde uitgebreidheid en denzelfden zeer matig gestelden prijs, zal het geheel compleet zijn.

Gaarne nemen wij, ter aanprijzing van deze echt vaderlandsche onderneming, het slot van het voorberigt des Hoogleeraars over, waar hij zegt: ‘Mijne landgenooten ontvangen hierbij, naar mijne overtuiging, eene uitgave der dichtwerken van cats, in alle opzigten geschikt, om aan de behoeften van het groote lezend publiek te voldoen, en die ik mij durf vleijen, dat door hen met welgevallen zal ontvangen worden. Moge zij, wegens het loffelijk doel van den Uitgever en bewerker, die met regt gemeend heeft, bij zijne aanteekeningen alle noodeloos vertoon van geleerdheid te moeten vermijden, het gezegend uitwerksel hebben, dat daardoor de lust tot lezing dier zoo veel onderhoudends, leerrijks en nuttigs behelzende dichtwerken, onder de Nederlandsche natie, meer en meer opgewekt en algemeen verspreid worde.’