Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1843

Een zeldzame trek uit de Fransche omwenteling.

De Fransche omwenteling zou de rijkste bron voor de geschiedenis van den menschelijken geest en het menschelijke hart zijn, bijaldien niet de Fransche litteratuur de zonde beging, deze bron aanhoudend troebel en onrein te maken. Het is bekend, hoe de vloed van gedenkwaardigheden uit dat gewigtige tijdvak zich onder de pen van sommige schrij-

[p. 800]

vers geheel in het romantische verloopt, en hoe een door geloofwaardige getuigenissen gestaafde trek tot model dient, naar hetwelk honderd dergelijke geteekend worden. In een zeer onlangs te Parijs in het licht gegeven werk komt eene merkwaardige psychologische daadzaak voor uit den tijd, toen de guillotine onophoudelijk in werking was. Wij willen hier het geval mededeelen. Dat het niet verzonnen is, daarvoor schijnt de betrekking van den verhaler, een bekend man, tot de personen, welke het betreft, borg te blijven. Is het geval op zich zelf eene belangrijke bijdrage tot de natuurlijke geschiedenis van het menschengeslacht, zoo komt datgeen, wat er aanleiding toe gaf, voor als een regt kenmerkende trek van het Gallische volkskarakter.

De Markies de custine deelt, als inleiding tot zijn boek: la Russie en 1839, eenige berigten omtrent zijne familie mede. Hij is de zoon en kleinzoon van twee slagtoffers der revolutie. Zijn grootvader, de bekende Generaal custine, beklom in het jaar 1793 het moordschavot; zijn vader was in 1792 als diplomatieke agent van lodewijk XVI in Brunswijk en te Berlijn geweest, en had zich, door het verdedigen van zijnen vader, zelf op de lijst der beschuldigden gebragt. Hij werd in het begin van 1794, destijds vierentwintig jaren oud zijnde, ten dood veroordeeld. Zijne jonge, beminnenswaardige gemalin, delphine de sabran, had hem kort te voren een eerste kind, eenen zoon, den schrijver van het bovenvermelde boek, gebaard. Met niet weinig persoonlijk moedsbetoon had zij, doch te vergeefs, alles beproefd, eerst om haren schoonvader, daarna om haren gade te redden; een plan tot ontvlugting had zij, door des laatsten edelmoedigheid verhinderd, moeten opgeven. - De veroordeelde is in de Conciergerie gebragt; de uitvoering van het doodvonnis moet op den volgenden morgen plaats hebben, en nu willen wij den schrijver zelven verder laten spreken.

Mijne moeder bezocht mijnen vader voor de laatste maal, des avonds ten 9 ure, in de Conciergerie. Dit aandoenlijk tooneel werd door een voorval gestoord, hetwelk zoo zonderling is, dat ik langen tijd getwijfeld heb, of ik het wel behoorde te verhalen. Immers klinkt het als een verdichtsel van eenig tragi-komisch genie als shakspeare, en evenwel is het volkomen waar. In alles toch overtreft werkelijkheid

[p. 801]

de dichting. Gevoelt de lezer zich er door, op eene onaangename wijs, uit de stemming gerukt, waarin hij gebragt was, zoo is zulks niet mijne schuld. Ons wezen bestaat uit tegenstrijdigheden.

Haarzelve meester en zoo bedaard mogelijk trad mijne moeder bij mijnen vader binnen, omarmde hem zwijgend, en bleef drie uren aan zijne zijde. Zij spraken zeer weinig met elkander; mijn naam alleen, de naam van hun kind, ontviel somwijlen hunne lippen, en bij dezen naam brak haar, brak hem het hart. Hij bad haar, hem te sparen, en zij maakte van mij geen verder gewag. - In dien tijd des heldenmoeds was de gang ten dood een schouwspel, bij hetwelk de slagtoffers er eene eer in stelden, niet zwak voor hunne beulen te verschijnen. Mijne moeder begreep en waardeerde in haar hart de behoefte van mijnen vader, den jongen, schoonen man, vol geest en gevoel, den man nog onlangs in het bezit van zoo veel aardsch geluk, om tegen den volgenden dag zijne volle bedaardheid te behouden. Deze laatste proef van een edelaardig karakter te geven, was thans, zelfs in de oogen eener van natuur zwakke vrouw, heilige pligt. Middernacht was nabij; zij vreesde, dat haar gestel eene langere worsteling niet verduren zou, en was op het punt om op te staan en voor eeuwig afscheid te nemen.

Mijne ouders waren in een vertrek bijeen, dat tot voorzaal aan verscheidene gevangenkamers diende. Het was vrij ruim, maar laag en donker. Zij zaten voor eene tafel, waarop eene vetkaars brandde; de eene zijde van het vertrek had vensters, achter welker glasruiten men van tijd tot tijd de troniën der wachters zag verschijnen. Op eenmaal hooren beide eene kleine deur opengaan, welke zij nog niet opgemerkt hadden, en uit dezelve treedt een man met een lantarentje in de hand. Het is een gevangene, die een' anderen gevangene wil gaan bezoeken; maar allerzonderlingst is 's mans kleeding. Hij draagt een' korten kamerjapon, of eigenlijk een lang beddejak, met zwanenvel bezet, een ding dat reeds op zich zelf een' belagchelijken naam voert (un pet en l'air); voorts eene witte onderbroek en kousen, als ook eene groote, spits toeloopende slaapmuts, met een' geweldig grooten, vuurkleurigen strik van lint (une fontange). Langzaam trad of liever gleed hij de kamer door, met korte, schuivende schreden, gelijk de hovelingen van lodewijk XV

[p. 802]

gewoon geweest waren door de galerij te Versailles te sluipen. Toen deze figuur de beide echtgenooten voorbijkwam, zag zij hen een oogenblik zwijgend aan, en alsnu bemerkten zij, dat de oude man nog daarenboven geblanket was.

Stom van verbazing, staren beiden de verschijning aan, die hen midden in hunne bittere zielesmart op zulk eene wonderlijke wijs was komen verrassen. Zij denken er niet aan, dat het blanketsel hier wel bezwaarlijk bestemd kan zijn, om een afgeleefd aangezigt te verfraaijen; dat een ongelukkige dit zonderlinge middel ter hand genomen heeft, om morgen, wanneer de dood hem aangrimt, niet te verbleeken; en beiden, door het onwederstaanbaar kluchtige van het voorwerp overmeesterd, bersten te gelijk in een schaterend gelach uit: als met een' electrieken schok had de zenuwprikkel plotseling het overwigt verkregen op het lijden des gemoeds. - Door den langdurigen dwang, dien zij zich aangedaan hadden, om hunne gedachten voor elkander niet luid te laten worden, waren hunne zenuwen heftig gespannen; als in weerloozen staat werden zij door den indruk van het belagchelijke, waarschijnlijk wel de eenige aandoening, tegen welke zij niet gewapend waren, overvallen; en op deze wijs gebeurde het, dat zij, ondanks hunne pogingen om de prikkeling te vermeesteren, of veeleer juist daarom, al gedurig lachten en bleven lagchen, tot dat het lagchen in geweldige zenuwaandoening overging. De wachters schoten toe; zij hadden in den loop der omwenteling genoeg ondervinding opgedaan, om den aard van deze lachkramp te begrijpen, en droegen deelnemend mijne moeder weg, te midden harer nog voortdurende zenuwtoevallen, welke den vorm van een haar geheel gestel schokkend schatergelach bleven behouden, terwijl mijn vader in hetzelfde paroxysmus alleen bleef.

Dit waren de omstandigheden, waarin mijne ouders elkander voor de laatste maal gezien hebben, en het gebeurde speelt onder de vroegste indrukken mijner kindschheid eene hoofdrol. Mijne moeder had aan allen, die mij omgaven, stilzwijgen opgelegd; maar de gemeene man spreekt al te gaarne van de algemeene rampen, welke hij beleefd heeft, en zoo praatten onze dienstboden mij bijna van niets anders voor, dan van het ongeluk mijner ouders. Ook zal ik nooit vergeten, met welk een gevoel van angst ik het eerst onder de menschen getreden ben.

[p. 803]

Toen mijn vader in dien laatsten nacht zijns levens van den door mij beschreven lach-aanval bekomen was, schreef hij, tegen den ochtendstond, een' treffenden brief, vol moed en bedaardheid, aan zijne vrouw. Deze brief is onder de gedenkwaardigheden van dien tijd bewaard gebleven, gelijk ook de brief van mijnen grootvader aan dezen zijnen zoon, die sterven moest, omdat hij gewaagd had zijnen vader te verdedigen, en omdat hij het onteerend had geacht, in veiligheid als emigrant aan het Pruisische hof te blijven.