Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1843

Handboek der Land- en Volkenkunde, Geschied-, Taal-, Aardrijks- en Staatkunde van Nederlandsch Indië; door P.P. Roorda van Eysinga, Ridder, Hoogleeraar enz. Iste en IIde Boek. Te Amsterdam, bij L. van Bakkenes. 1841. In gr. 8vo. 448 bl. f 7-50.

De belangstelling in de kennis van Nederlandsch Indië is in de laatste jaren aanmerkelijk toegenomen. Naarmate de ondervinding meer heeft geleerd, van welk een hoog gewigt onze Oost-Indische bezittingen zijn voor het moederland, ja dat het openbaar crediet, helaas! zoo goed als eeniglijk van de opbrengsten dier bezittingen afhangt; naarmate deze laatste zelve tot meerdere ontwikkeling komen; naarmate de cultuur er zich heeft uitgebreid, onderscheidene inrigtingen er zijn tot stand gebragt, leerstoelen in het vaderland voor de kennis van Nederlandsch Indië opgerigt, en, wat wij niet het laatst hadden moeten noe-

[p. 109]

men, meerderen er zich uit Nederland zijn gaan vestigen; naar die mate is de algemeene aandacht meer op die koloniën gevestigd geworden, en heeft meer dan een geschrift, hier niet op te noemen, dat ons met onze Indische landen en derzelver bewoners trachtte bekend te maken, eenen goeden opgang gemaakt. Meer dan eene beschrijving, althans van gedeelten, meer dan eene reis door onderscheidene gewesten, kaarten, enz. zagen het licht. Maar ons ontbrak nog een volledig werk over dit onderwerp. Wij juichen dus op zich zelf de uitgave van zoodanig een werk zeer toe. Niet van de gemakkelijkste is de taak des vervaardigers. Welke uitgebreide, ten deele nog weinig bekende landstreken! Hoeveel onderscheidene voortbrengselen, volken, talen, gewoonten, Godsdiensten! En wanneer wij nu op den Schrijver zien, moeten wij zeggen, dat hij boven vele anderen tot het leveren van eene beschrijving onzer Oost-Indische bezittingen bevoegd is. Zijne onderscheidene betrekkingen, reizen en studiën, waarvan wij reeds vroeger eenige proeven hebben ontvangen; zijne nog meerdere tehuisheid (om dit woord te smeden) in dit onderwerp door zijne betrekking als Hoogleeraar in de taal-, land- en volkenkunde dier bezittingen aan de militaire Akademie; zijne gelegenheid tot het bekomen van bronnen en bescheiden; dit alles stelt hem in staat om iets goeds te leveren. Intusschen, nu er een gedeelte van dat werk het licht ziet, is onze taak niet zeer gemakkelijk. Rec. kan niet uit eigene oogen zien; hij is nooit zoo ver van honk geweest, en kent Indië alleen uit mondelinge en schriftelijke berigten. Bij verschil tusschen den eenen en anderen schrijver valt de beslissing soms moeijelijk. Met de Oostersche talen is Rec. slechts in de verte een weinig bekend. Op bijzondere kennis van de zeden en gebruiken der bewoners van de onderscheidene eilanden, die wij in de Oost middellijk of onmiddellijk in ons bezit hebben, maakt hij geene aanspraak. Het geschiedkundige is, zoover hij zien kan, getrouw. Alzoo is het best, meer als Referent, dan als Recensent op te treden; vooral met het eerste gedeelte van dit belangrijk werk, hetwelk wij min-

[p. 110]

der lang naar eene aankondiging zouden hebben laten wachten, indien wij niet alvorens door alle ons ten dienste staande hulpmiddelen ons nog beter in de zaken, waarover hier gehandeld wordt, hadden willen oriënteren. En na dit gedaan te hebben naar ons beste weten, durven wij vrijmoediger aan het hier geleverde den lof geven van juistheid en volledigheid.

Onze tegenwoordige bezittingen in Oost-Indië worden ook door den Schrijver verdeeld in zes hoofdgroepen, welker afzonderlijke behandeling den inhoud der zes boeken van dit werk zal uitmaken. Ze zijn: 1) Sumatra, 2) Borneo, 3) Celebes, 4) Java, 5) Sumbawa, en 6) de Moluksche eilanden. Doch de Schrijver zal dezelve in eene omgekeerde orde behandelen, als meer overeenkomstig de geschiedkundige herinneringen. Hij begint alzoo, na een algemeen overzigt en eenige geschiedkundige opgaven van zeereizen, ontdekkingen, staatkundige gesteldheid tijdens de ontdekking, enz. met

Amboina. In drie hoofdstukken wordt dit eiland beschreven, met deszelfs voortbrengselen uit het dieren-, planten- en delfstoffenrijk; bestuur, inlandsche bewoners, derzelver aard en levenswijze, enz.; waarna, mede in drie hoofdstukken, de geschiedenis van dit belangrijke specerijeiland volgt, beginnende met de komst der Portugezen in het begin der 16de eeuw, en loopende tot den laatsten tijd, waarbij natuurlijk niet overal enkel op Amboina, maar hier en daar ook op den Molukschen Archipel in het algemeen gelet wordt. Vervolgens worden beschreven de eilanden Boero, Amblau, Manipa, Kalang, Bonoa, Ceram, Ceram Laut, Keffing, Noesa Laut, Honimoa, Boewang Besi en Menado. Daarna de Bandasche eilanden; als een opmerkelijk bewijs van de buitengewone vruchtbaarheid voeren wij aan, dat het eiland Ay, dat in drie of vier uren kan rondgeroeid worden, jaarlijks 30,000 ponden foelie en 120,000 ponden Muskaatnoten opleveren kan. Over het algemeen moet de natuur aan deze eilanden eenen verkwistenden rijkdom van natuurvoortbrengselen gegeven en er allerlei schoonheden van dieren en planten ten toon

[p. 111]

gespreid hebben. Jammer, dat ook in deze gezegende streken, gelijk zoo dikwijls elders, de beschaving der bewoners vaak in eene omgekeerde verhouding staat tot de schoonheid der natuur. Op de beschrijving der zuidooster- en zuidwester-eilanden volgt een kort overzigt van de taal der Alfoeren, gegeven, wij vinden dat dit den Heer roorda van eysinga eer aandoet, ‘daar, ten aanzien van het Christendom onder die Heidenen, de kennis derzelve als dienstig wordt geacht.’ De taalregels zijn hoogst eenvoudig; een woordenregister, vijf bladzijden groot, zal wel niet volledig zijn; de Schrijver gaf, wat hij wist, en geeft daarna het gebed des Heeren, de tien Geboden en de twaalf geloofsartikelen in deze taal met eene nevensstaande letterlijke overzetting, waardoor men te beter een overzigt over de Alfoersche spraak verkrijgt. Na de Aroë-eilanden en de geschiedenis van Banda volgen beschrijving en geschiedenis der eigentlijke Moluksche eilanden, Gilolo, Ternate, Tidor enz. Dit deel wordt besloten met uittreksels uit een Maleitsch stuk, vergezeld van de Nederduitsche vertaling. Het oorspronkelijke, aan den Schrijver door eenen Bantamschen Vorst ten geschenke gegeven, heeft ten titel: wegwijzer voor hen, die het geestelijk leven omhelzen; het is niet alleen voor de taal belangrijk, maar ook voor de kennis der denkwijze, die zuiver en zedelijk is. Bij menschen, die zulke grondstellingen volgen, is, dunkt ons, de weg tot het Christendom reeds goedsdeels gebaand.

Ofschoon wij geene aanmerking hebben op de indeeling van dit werk, staat het uitwendig minder fraai, dat de Schrijver ook volgens die verdeeling zijne boekdeelen heeft ingerigt. Ten gevolge daarvan heeft de beschrijving der Moluksche eilanden, in het eerste, de uitgebreidheid van een gewoon boek (357 bladzijden); terwijl wij van de derde Afdeeling, Java, reeds een zwaar boekdeel ontvingen, hetwelk nog slechts een eerste gedeelte is; en de tweede Afdeeling slechts een stukje van 91 bladzijden uitmaakt. Behoudens de verdeeling ware ons eene andere afscheiding der boekdeelen beter toegeschenen. Het tweede gedeelte

[p. 112]

dan bevat de beschrijving der kleine Sunda-eilanden, of de hoofdgroep van Sumbawa, van welke Timor het grootste en belangrijkste is. Een klein woordregistertje aan het einde toont de overeenkomst en afwijking van sommige woorden met het Boegineesch, Javaansch, Karwisch en Maleitsch.

Zoover wij het kunnen beoordeelen, laat de volledigheid van dit werk niets te wenschen over. Niet alleen de eilanden en derzelver voortbrengselen, maar ook de bewoners, hunne levenswijze, krijgskunde, zeden en gewoonten, de trap van zedelijke en godsdienstige beschaving, waarop zij staan, worden medegedeeld, en niet verzuimd, waar het pas heeft, goede wenken te geven nopens het voordeel, dat in het vervolg van deze eilanden zal te trekken zijn, de beste wijze van behandeling der inlanders en van trapswijze invoering van het Christendom. Dergelijke wenken kunnen alleen ten gevolge van eene juiste kennis gegeven worden, en maken het Handboek tot eenen zeer geschikten wegwijzer voor allen, die in eenige betrekking tot Indië staan, of derwaarts zullen vertrekken; aan alle welke wij het daarom inzonderheid aanprijzen.

De kaartjes laten nog al wat te wenschen over, en de krullen en Arabesken (men noemt dit tegenwoordig, gelooven wij, geïllustreerd) zijn in ons oog smakeloos. Aanmerkingen op de behandeling hebben wij weinige; den vorm zou men hier en daar aangenamer kunnen wenschen. Bij de aankondiging van het volgende gedeelte, het zoo belangrijke Java betreffende, hopen wij in eenige meerdere bijzonderheden te kunnen treden.