Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1842

Geologie, of natuurlijke Geschiedenis van het uit- en inwendige der Aarde; op algemeen bevattelijke wijze voorgesteld door K.C. von Leonhard, Geheimraad en Professor aan de Hoogeschool te Heidelberg. (In drie Deelen, met Platen en Vignetten.) Uit het Hoogduitsch. 1ste tot 3de Aflevering. Te Amsterdam, bij G.J.A. Beijerinck. 1841-1842. In gr. 8vo. (144 bl. Prijs van iedere Aflevering bij inteekening 75 centen; de drie Deelen zullen in 30 Afleveringen in het licht komen.)

De Hoogleeraar leonhard, te Heidelberg, is door zijne nuttige en naauwkeurige Handboeken over Mineralogie en Geognosie in de geleerde wereld algemeen bekend (Handbuch der Oryktognosie en Charakteristik der Felsarten; van het eerste zijn verschillende uitgaven). In de laatste jaren heeft hij ook eene Geologie oder Naturgeschichte der Erde auf allgemein fassliche Weise abgehandelt uitgegeven. (Stuttgart 1836-1840). Dit werk, uit vijftig hoofdstukken of voorlezingen bestaande, ontwikkelt eerst de voorbereidende begrippen der Chemie, Mineralogie en Geognosie, en geeft vervolgens eene geologische beschouwing der verschillende formatiën, van de oudsten af tot op de laatste toe (Postdiluvianische Gebilde), naar de volgorde van het geologische stelsel. Het is vol van wetenswaardige zaken en belangrijk door eenen grooten schat van bijzonderheden, hoezeer het niet met die wetenschappelijke helderheid en met die eenheid bewerkt is, welke het als populair werk eene blijvende waarde verzekeren kunnen. Ook is de Schrijver veelligt te weinig physicus; althans 't geen hij in de tweede voorlezing over natuurkundige zaken, over den val der ligchamen, over het licht enz. zegt, is hoogst oppervlakkig en niet altijd even naauwkeurig. Hoe is het bijkans mogelijk, dat bij het onderscheid tusschen damp en gaz gezegd kan worden: Ein Gas kann nicht durch Kälte, und eben so wenig durch Druck,

[p. 632]

verdichtet werden (S. 109, 110)? De physische zaken zijn meer verhaald, dan uit elkander gededuceerd, en het geheele werk is meer een agregaat van velerlei dan een geheel, waarin de deelen gecoördineerd en tot eene eenheid verbonden zijn.

Niettegenstaande ons oordeel over het werk van leonhard dus minder gunstig is, en wij zouden dit oordeel met de autoriteit van eenen bekenden Engelschen Geoloog, dien wij in 1839 te Oxford spraken, kunnen staven, moet men niet vergeten, welke de bijzondere rigting van leonhard's studie was. Het is, men vergunne mij de vergelijking, een boek over algemeene geschiedenis, opgesteld door eenen zeer verdienstelijken numismaticus. Maar de penningkunde is juist de geschikte voorbereiding niet, om eene onderhoudende en algemeen boeijende geschiedenis te schrijven.

Toen wij evenwel vóór eenige maanden de aankondiging vernamen van eene Hollandsche vertaling van dit werk, verheugden wij er ons hartelijk over. Wij hebben in onze taal over Geologie nog bijkans niets, en de voorlezingen van leonhard eenmaal in het Nederduitsch aan ons publiek bekend geworden zijnde, zoo kan men althans verwachten, in 't vervolg van oppervlakkig geschrijf en parasitisch lapwerk in deze wetenschap verschoond te blijven; vele nuttige kundigheden worden alsdan algemeener verspreid, en de talrijke, zeer wel uitgevoerde platen, met welke het werk versierd is, zullen gewis tot verzinnelijking van geologische bijzonderheden en belangrijke daadzaken ongemeen dienstig zijn.

Nu wij echter de vertaling voor ons zien, ondervinden wij bij derzelver inzage eene jammerlijke teleurstelling. Groot zijn de moeijelijkheden, welke uit den aard der zaak met de vertaling van dit werk moeten verbonden zijn. Voor vele kunsttermen moet men Nederlandsche woorden smeden, en de in Duitschland gebruikelijke uitdrukkingen bij mijnwerkers zijn naauwelijks anders dan door omschrijving voor Nederlanders over te brengen. Wij hadden daarom gaarne gezien, dat de Vertaler zich genoemd had, 't geen vertrouwen voor zijn werk had kunnen opwekken. Nu vleiden wij ons echter altijd nog, dat het een wetenschappelijk man zijn zoude, die welligt uit te groote bescheidenheid zijn' naam verzweeg. Aan een' gewonen vertaler toch konden wij niet denken, dat dit werk zou zijn toevertrouwd; geheel andere

[p. 633]

en hoogere eischen mogt men aan dengene doen, die dit werk op onzen bodem zou overbrengen, dan aan eenen Vertaler van Romans of Erbauungsbücher. Er is echter geen twijfel aan, of de Vertaler van leonhard's Geologie zou zelfs een' Duitschen Roman slecht vertalen, want hij verstaat geen Hoogduitsch genoeg, of wel hij loopt over zijn werk gedachteloos heen.

Ziehier eenige proeven:

Wasserpropheten wordt op bl. 10 overgebragt door piskijkers.

‘De lengte van deze gallerij is intusschen zeer belangrijk’ bl. 11. In het Duitsch staat: De lengte dezer gallerijën is somwijlen zeer aanzienlijk. (‘Die Längenerstreckung der Stollen ist mitunter sehr beträchtlich.’)

‘Meestentijds dienen daartoe ronde, zelden dubbele ladders,’ bl. 12. ‘In den häufigsten Fällen dienen einfache, seltener Doppel-Leitern.’

‘Te Falun in Zweden voeren gemakkelijke, met hout bekleede [lees met leuningen omgevene] balken, [lees houten trappen] tot eene diepte van 1200 voet,’ bl. 12. ‘Zu Fahlun in Schweden führen bequeme, mit Geländern eingefaste Holz-Treppen in eine Tiefe von 1200 Fuss.’

‘Maar men vindt daar te lande aanzienlijke ertsaders door eenen goeden aanleg van boven tot onder geopend,’ bl. 16. Dit is de vertaling van de Duitsche woorden: ‘Sondern man findet dieselben [Gebirgszüge] oft durch reinen Abbau mächtiger Erzadern von oben bis unten gespalten.’

‘Om een schepel steenkolen uit de groeven te halen moeten 94 kubiekschepels (!) water uitgepompt worden,’ bl. 30. In het oorspronkelijke staat ‘94 kubikfuss Wasser.’

‘Zeer aanwassend is de klare zoetwaterbron in de Botallockgroeve,’ bl. 31. In het oorspronkelijke staat hiervoor: Ueberrasschend ist die klare Süsswasserquelle.

‘Het ziekenhuis,’ bl. 32, ‘Zechenhaus.’

‘Eenvoudige in den ouden tijd bekende proeven, waartoe het toeval leidde en welke later eene voor onze zinnen verborgene ervaring leverden, liggen tot grondslag van het gewigtig leerstuk der electriciteit,’ bl. 74. Wat deze ‘voor onze zinnen verborgene ervaring’ is, kan niemand begrijpen, want ervaring verkrijgen wij door de zinnen. Leonhard schreef: ‘eene door onze zinnen bevestigde ervaring’

[p. 634]

(Versuche die bald zu einer durch unsere Sinnen verbürgten Erfahrung wurden.)

Wij zouden deze proeven gemakkelijk met andere kunnen vermeerderen, maar achten zulks onnoodig. Het is mogelijk, dat etsen op bl. 124 voor het Duitsche aetzen (bijten met zuur) en messing op bl. 135 gebruikelijke woorden zijn. Het eerste hoorden wij echter nimmer anders dan in den zin van ‘Radiren,’ zoo als de Duitschers het noemen, etsen der kunstenaars, bezigen, en het laatste zou ons onverstaanbaar zijn, zoo wij niet wisten, dat Messing in het Hoogduitsch geel koper beteekende.

Doch niet alleen gebrekkige kennis van het Hoogduitsch (wij zouden kunnen volstaan met ueberraschend, door zeer aanwassend vertaald, en verbürgt door verborgen, hier aan te halen), - ook nalatigheid ontsiert deze vertaling. Drukfouten vonden wij weinigen of geenen, behalve Sulphas barytar op bl. 59, voor Sulphas barytae. Ziehier echter twee staaltjes, uit meerdere, van eene verminkte vertaling: ‘Het ijzer komt ten minste voor 2 procent voor onder de bestanddeelen onzer aarde,’ bl. 127. De bestanddeelen onzer aarde zijn ons onbekend, want wij kennen slechts de oppervlakte en eene zeer onbeduidende diepte onder dezelve. Ook leest men voor deze twee regels in het oorspronkelijke het volgende: ‘Was den Antheil des Eisens an der Zusammensetzung unserer festen Erdrinde betrifft, so ist dieser sehr bedeutend. Sie werden demnächst die Ueberzeugung gewinnen, dass man, ohne zu übertreiben, behaupten kann: Eisen mache von jener Rinde ungefähr zwei Hunderttheile aus.’

Bij het koper leest men op bl. 143: ‘De naam van Cyprus schijnt van het gelijkluidende Grieksche woord af te komen, en duidt waarschijnlijk op de voortreffelijkheid van het daar gevonden koper.’ In het oorspronkelijke staat: ‘Die Griechen bezeichneten das Eiland Cypren mit dem Namen Kupros; dieses Wort leiten Einige von der Schönheit des Kupfers her, das auf der Insel gefunden wurde.

Niet alleen aan onkunde in het Hoogduitsch of aan nalatigheid, maar ook waarschijnlijk aan onbedrevenheid in het behandelde onderwerp, zijn eindelijk dergelijke misvattingen toe te schrijven, als men in de volgende proeven vindt:

‘Niet alle doorzigtige mineralen doen het daarop vallende licht dezelfde verandering ondergaan; maar bij alle wijkt de

[p. 635]

lichtstraal af van den regten weg; hij wordt gebroken, en de straalbreking is dubbel, zoodat (lees wanneer) het voorwerp, hetwelk men door zulk een mineraal waarneemt, dubbel schijnt,’ bl. 57.

‘Koper is opgelost (lees is oplosbaar) in vitriool- of zwavelzuur; steekt men nu ijzer in eene zoodanige oplossing, alsdan laat het zuur het koper, hetwelk eene groote verwantschap voor het ijzer heeft, varen; het verbindt zich daarmede en wordt in staat van metaal neêrgeslagen.’ Hier laat de Vertaler het koper eene groote verwantschap met het ijzer hebben, waarvan in het oorspronkelijke niets te lezen is. Het zuur heeft eene grootere verwantschap met ijzer dan met koper; het zuur verbindt zich met het ijzer, en zoo wordt het koper in den staat van metaal uit de oplossing gepraecipiteerd. De woorden in het oorspronkelijke luiden dan ook dus: Kupfer ist in Vitriol- oder Schefelsäure auflösbar; bringt man aber Eisen in eine solche Auflösung, so verlässt die Säure das Kupfer vermöge ihrer grössern Verwandtschafft zum Eisen, sie verbindet sich mit diesem, und das Kupfer wird in metallischem Zustande abgesetzt.

‘Voor het overige is dit gaz [waterstofgaz] niet als voorwaarde der verbranding te beschouwen,’ bl. 105. De Vertaler heeft zeker hetgeen in het oorspronkelijke stond, met den naam van brennbare Luft niet kunnen overeenbrengen, alsof 't geen ligtelijk verbrandt ook tevens geschikt moest zijn om er iets anders in te doen branden. Daarom staan die twee regels voor hetgeen men in 't oorspronkelijke leest: ‘Den Verbrennungs-Process selbst fördert unser Gas übrigens keineswegs; es ist im Gegentheil demselben hinderlich; entzündete Körper, in eine mit Wasserstoff-Gas gefüllte Glasflasche gebracht, verlöschen.’

Doch genoeg, veelligt reeds te veel. Wij willen den Uitgever geenen raad geven, maar alleenlijk eenen wensch ten slotte onzer beoordeeling nederschrijven, dat namelijk of deze vertaling gestaakt worde, of beter en naauwkeuriger worde voortgezet. Zoo de tegenwoordige Vertaler er ongeschikt voor is, er zal toch wel een ander te vinden zijn, en zoo die niet te vinden is, welnu dan worde het boek liever geheel niet dan op die wijze overgebragt.

j. van der hoeven.