Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1842

De Godsdienstoorlog in Duitschland, door Dr. Söltl, Hoogleeraar te Munchen. Uit het Hoogduitsch vertaald. II Deelen. Te Nijmegen, bij J.F. Thieme. 1842. In gr. 8vo. Te zamen XXIV en 737 bl. f 6 - :.

De Schrijver van dit boek is reeds bij onze landgenooten gunstig bekend, door zijn werk over maximiliaan jozef, Koning van Beijeren, in zijn leven en daden geschetst; een geschrift, zoowel in Duitschland als op onzen vaderlandschen grond met belangstelling ontvangen. In het werk, dat thans voor ons ligt, stelt hij zich ten doel, om ons den Godsdienst-

[p. 599]

oorlog, die Duitschland in de 17de eeuw dertig jaren lang heeft geteisterd, in al zijne verschrikkelijkheid te doen kennen. In den vollen zin van het woord mag die krijg den naam van Godsdienst-oorlog dragen. Wel kwamen ook hier, gelijk altijd, menschelijke driften en hartstogten, staatkundige drijfveren en bedoelingen, aan het licht; maar de Godsdienst was toch de groote hefboom, waardoor al deze krachten in werking werden gebragt, de spil, waarom alle bewegingen zich draaiden, het dekkleed, waaronder alle andere beginselen werden verborgen. De Schrijver stelt dan ook teregt van deze zijde vooral het tijdperk in het licht, waarvan hij als Geschiedschrijver optreedt. En hij doet het op eene wijze, die ons hoogst gunstig voor hem inneemt, en zijn werk als eene belangrijke bijdrage tot de specieele Geschiedenis der 17de eeuw doet ontvangen.

Vooreerst toch heeft hij uit de beste bronnen geput, en zich alle aanspraak op den lof van grondigheid en naauwkeurigheid verworven. Niet alleen heeft hij de beste Geschiedschrijvers der 17de en 18de eeuw, maar ook minder bekende monographiën, belangrijke staatsstukken en onuitgegevene Handschriften uit die dagen, voor zoo ver wij konden nagaan met oordeel en juistheid, gebruikt. Alzoo is menige dwaling of onjuistheid, door schiller in zijne Geschiedenis van den 30jarigen krijg begaan, en reeds door menzel of von raumer aangewezen, stilzwijgend of uitdrukkelijk verbeterd. De Schrijver geeft zijne bronnen meestal op, schoon niet volledig en naauwkeurig, in de aanteekeningen op het werk. En de Vertaler heeft deze laatste hier en daar met eenige goede opmerkingen verrijkt. - Voorts trof in dit boek onze aandacht het echt liberale Protestantsche standpunt, waarop de Schrijver zich geplaatst heeft, en door hetwelk hij van de eene zijde de veelvuldige gebreken, waardoor in die dagen zijn kerkgenootschap was bezoedeld, niet blindelings voorbijziet, maar ook van den anderen kant de gruwelen, door de Roomschgezinden bedreven, evenmin verzwijgt als verzwaart. Bovenal is, naast deze historische kritiek en onpartijdigheid, het Pragmatisme des Schrijvers te roemen, dat hem niet alleen op de oorzaken en gevolgen der gebeurtenissen deed letten, maar ook de hand der Goddelijke Voorzienigheid, in hare leiding en ontwikkeling eerbiedig deed opmerken en erkennen. En niet alleen wordt hier de Godsdienstoorlog in Duitschland ons afgeteekend,

[p. 600]

maar ook ontvangen wij meermalen gelegenheid, om op de lotgevallen en de ontwikkeling van het Protestantisme in de overige landen van Europa een' belangstellenden blik te werpen. Zoo wordt er bij het lezen van dit werk menige grootsche herinnering in ons opgewekt, en het ons aanschouwelijk voor oogen gesteld, tot wat duren prijs de vrijheid des gewetens door Noordelijk en Westelijk Europa is gekocht.

De grenzen, tusschen welke zich het werk van Dr. söltl beweegt, worden natuurlijk daargesteld door de onlusten van Donauwerth aan het begin, en den Westfaalschen vrede aan het einde van dit tijdperk. Het eerste Deel behelst het begin en den voortgang des oorlogs, en loopt door tot aan het begin van wallenstein's optreding. In het tweede Deel is de voortgang en het einde van den oorlog geboekt. Ieder dezer Hoofdtijdperken wordt in verschillende Boeken en Hoofdstukken verdeeld, die dus aangename rustpunten den lezer kunnen aanbieden. - Wat ons minder in dit werk beviel, was de zucht, om sommige hoofdpersonen, waarvoor de Schrijver eene bijzondere ingenomenheid scheen te hebben opgevat, te idealiseren. Voornamelijk mag dit, gelijk ook de Vertaler te regt aanmerkt, van frederik en elizabeth gelden. - Het meest zagen wij ons teleurgesteld in die gedeelten van het boek, die over wallenstein handelen. Wel vonden wij zijne betrekking tot het keizerlijke hof meestal onpartijdig voorgesteld; maar de psychologische ontwikkeling van zijn karakter en denkwijze, vooral van den invloed, dien zijn bekend astrologisch bijgeloof op zijne plannen en ondernemingen uitoefende, liet, naar ons gevoelen, veel te wenschen over. - Dat gustaaf adolf meer uit een godsdienstig dan staatkundig licht wordt beschouwd, is eene zwakke zijde, die dit werk met vele andere gemeen heeft Het berigt over zijnen dood, dat hier wordt medegedeeld, (zie Deel II, bladz. 190,) is verre van bewezen te zijn. De Schrijver had, waar hij geheel van de gewone berigten afwijkt, naauwkeuriger en uitvoeriger zijne gronden behooren op te geven, en de onwaarschijnlijkheid van de meer algemeene meening moeten aanwijzen. De blasphemie, door een' Roomsch Geschiedschrijver uit dat tijdperk omtrent des Konings uiteinde geboekt, (dat de Koning in agone mortis allerlei Calumniën tegen de Hoogste Majesteit Gods had uitgebraakt) wederlegt zichzelve. - Voorts zou de Schrijver aan zijn werk zeker grootere levendigheid hebben

[p. 601]

bijgezet, wanneer hij hier en daar de belangrijkste episoden uit den 30jarigen oorlog meer en detail had behandeld. Zoo had, om uit vele slechts één te noemen, bij de beschrijving van Maagdenburgs verwoesting, (waaraan zeker tilly ook grooter schuld had, dan hem hier wordt aangerekend) het berigt van den toen levenden Predikant thodaenus hem kunnen helpen aan menige merkwaardige bijzonderheid. Dit berigt is te vinden bij rese, die Zerstörung Magdenburgs, bladz. 180 en verv.

Deze aanmerkingen, welke gemakkelijk te vermeerderen waren, ontnemen echter slechts weinig aan den lof, dien wij aan söltl's werk toekennen. Altijd bevat het eene schatbare bijdrage tot de kennis van het belangrijke tijdperk, waarover het handelt. - De Vertaler heeft zich van zijne taak op eene voldoende wijze gekweten. Jammer, dat zijn stijl hier en daar door eenige Germanismen ontsierd wordt. - Iederen vriend van eene meer dan oppervlakkige lektuur, waarin zich het nuttige met het aangename vereenigt, bevelen wij zijnen arbeid van ganscher harte aan.