Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1842

Geschiedenis der achttiende Eeuw en der negentiende tot op den ondergang van het Fransche Keizerrijk; door F.C. Schlosser, Hoogleeraar te Heidelberg. IVde Deel. Te Groningen, bij W. van Boekeren. 1841. In gr. 8vo. 417 bl. f 3-60.

Rec. vervult zijne belofte, bij het verslag van het derde Deel dezes werks gedaan, en laat het spoedig door de aankondiging van het vierde volgen. De belangrijkheid van deze Geschiedenis verdient, dat wij er de aandacht onzer Lezeren telkens opzettelijk bij bepalen.

Dit Deel vangt aan met een Hoofdstuk, waarin de Inwendige Geschiedenis der Europesche Staten, met opzigt tot leven, zeden en beheer tot 1755, wordt geschetst. Italië is het eerste land, waarover gehandeld wordt. Daar begonnen, volgens schlosser, de nieuwere denkbeelden ingang te vinden, vooral dezulke, die der Hierarchie vijandig, der Monarchie gunstig waren. Dit was vooral met Napels het geval. Hoezeer daar in het kerkelijke veranderingen noodig

[p. 448]

waren, zal men gevoelen, als men bedenkt, dat de geestelijkheid aldaar, bij de troonsbeklimming van karel IV, honderdtwaalfduizend leden telde; op elke duizend inwoners telde men zeven geestelijke personen. Ter regeling van de kerkelijke zaken werd en Concordaat gesloten, het getal der priesters verminderd, gelijk ook dat der kerkelijke feestdagen (waarom vierdagen?) Ook het feodale stelsel werd grootelijks veranderd, doch alles slechts ten gevalle van de kroon. Hoe het ook in dien tijd nog met verlichte Godsdienstkennis stond geschapen, daarvan geeft ons het Pauselijke voorbeeld eene proeve. Benedictus XIV schreef dikke boekdeelen vol over de beatificatie en canonisatie, en deed naar de lijken van martelaars graven, om den voorraad van reliquiën niet uit te putten; weldra had men overvloed; een kelder met dertig martelaarslijken werd te Avignano gevonden. In hetzelfde jaar kanoniseerde hij vijf heiligen, en kort te voren had hij eene nieuwe monnikorde, die van de broeders Barrevoeters van het lijden christi gesticht. Zoo weinig begreep men den geest des tijds, die meer en meer veld won. Een belangrijk gedeelte van deze § beslaat de geschiedenis van Genua en Corsica, en de opstand en oorlog op het laatstgenoemde eiland.

Treurig is in de volgende § de schildering van Spanjes toestand. Welk eene ellendige regering, waar de Vorsten in eenen toestand van onnoozelheid en krankzinnigheid verkeeren, die hen voor hunne hooge waardigheid geheel ongeschikt maakt! Zoo was het met filips, zoo met zijnen opvolger ferdinand VI, en ook met diens gemalin. De castraat farinelli was de man, die den meesten invloed had, omdat hij door zijnen zang en door de muzijk op de ongelukkige Vorsten wist te werken. Van hem waren de Ministers afhankelijk; Koningen en Vorsten verwaardigden zich, aan hem hunne brieven te rigten.

Met billijkheid en onpartijdigheid wordt hier verder hulde toegebragt aan het gedrag der Jezuiten in Paraguay, maar tevens verklaard, waarom de handelwijze ten hunnen aanzien minder afkeer wekte, dan zij verdiende. Men schreef aan hunnen invloed den toestand toe, waarin de Portugesche Koning johannes V zijn land bragt. Ook in dit vorstelijke geslacht volgde letterlijk de eene krankzinnige den anderen op. De razernij van Koning johannes V was vooral op de uitwendige plegtigheden der Godsdienst gerigt. Onmetelijke

[p. 449]

schatten werden daarvoor verspild. Vijfenveertig millioenen crusado's werden besteed, om het koninklijke klooster Mafra te bouwen, waarvan de eene vleugel aan driehonderd morsige Franciskanen tot woonplaats diende, terwijl de andere vleugel door den Koning werd betrokken. Toen de Koning ziek was, werden hem van alle kanten reliquiën toegezonden, en deze toezending kostte de natie 200,000 daalders (bl. 43.) Een scherp kontrast maakte de maatschappelijke toestand in Frankrijk met datgene, wat wij alzoo in Portugal aanschouwen. Daar begonnen de beschaafde klassen de middeleeuwsche kluisters af te werpen; terwijl de Koning en zijne grooten in de schandelijkste zedeloosheid leefden. Treurig is de schildering van den staat van Frankrijk, door maitressen en gunstelingen geregeerd, de uitgeputte schatkist door allerlei knevelarijen stijvende, en voor de menus plaisirs des Konings millioenen verspillende.

In de derde § beschouwt schlosser den toestand van Engeland, Holland, Rusland, Zweden en Denemarken. Engeland ging vooruit; en schoon de wijze, waarop tegen de deelnemers in den opstand van 1745 gehandeld werd, vreeselijk was, en de gevolgen voor Schotland uit verschillende oogpunten kunnen worden beschouwd, zoo was het toch voor den beschaafden maatschappelijk en toestand des volks van belang, dat de oude Clan-heerschappij ophield. Met korte trekken wordt over de regering van onzen willem IV gesproken, en aangetoond, hoe hij door zijne bepalingen over de minderjarigheid van zijnen zoon noodlottige gebeurtenissen in ons vaderland voorbereidde. Fiksch geteekend is de schildering van Ruslands toestand onder elizabeth, en van dien der beide andere Noordsche hoven en volken.

Wij kunnen onmogelijk schlosser op den voet volgen, wanneer hij verder de verschillende Duitsche Staten gadeslaat, en een tafereel van den inwendigen toestand des lands ophangt. Uit de vorige Deelen is reeds genoegzaam de geest van zijn werk gebleken, om met de verzekering te kunnen volstaan, dat wij ook hier een duidelijk en helder inzigt krijgen in den maatschappelijken toestand des Duitschen levens. De Schrijver heeft overal de beste bronnen, de schriften van dien tijd zelven, de aktenstukken, de archieven gebezigd, en levert ons een tafereel, dat onze levendige belangstelling boeit.

Het derde Hoofdstuk handelt van de eerste aanleidingen

[p. 450]

tot eenen nieuwen algemeenen Europeschen oorlog tot op den Hubertsburger vrede. Hier vooral treedt dus frederik II op het tooneel, en schlosser onderscheidt zich ook hier weder door eene billijke en onpartijdige beoordeeling van den grooten Koning. Zijn genie en voortreffelijke hoedanigheden bewonderende, is hij nogtans niet blind voor zijne gebreken, en toont beide in zijne gedragingen aan. Hij geeft in de eerste § eene schets van den toestand van den Pruissischen staat, dien hij opzettelijk in het voorgaande Hoofdstuk was voorbijgegaan. Fraai is de opsomming van datgene, wat frederik voor zijn land gedaan heeft, van den Dresdener vrede tot op den zevenjarigen oorlog, en juist de aanmerking, dat veel van datgene, wat ons thans in het gedrag van den Pruissischen Koning verkeerd en tiranniek toeschijnt, het toen minder was, of althans niet zoo beschouwd werd, omdat frederik's roem de roem zijns volks werd. Zagen wij niet iets dergelijks in de dagen van napoleon, en werd hij, wiens dwingelandij zich vooral niet het minste openbaarde in de wijze, waarop hij zijne legers zamensleepte, toch niet juist door die legers als vergood? - De grootste helft van dit Deel is vervolgens toegewijd aan de geschiedenis van den zevenjarigen oorlog, en ook hier vinden wij dezelfde helderheid en levendigheid, die wij vroeger in schlosser roemden, bij zijne voorstelling van den Spaanschen successieöorlog. Ook hier vinden wij de schildering van krijgsbedrijven afgewisseld door tooneelen uit den inwendigen toestand der verschillende hoven en Staten, en de geschiedenis van den tijd wordt ons hier in hare algemeene trekken gegeven. Het is een groot tafereel, dat voor ons ontrold wordt, en waarin wij het geheel van de Europesche staatkunde en de onderlinge betrekkingen der hoven en Staten overzien kunnen, en ook dit gedeelte van schlosser's werk zal met hooge belangstelling worden gelezen. Het Hoofdstuk is te rijk, dan dat wij er een verslag van zouden kunnen geven; het aantal en het gewigt der daarin behandelde onderwerpen laten dit niet toe, en wij moeten dus onze Lezers naar het boek zelve verwijzen. Het ontbreekt ook hier niet aan vele opgaven, die den geest des tijds, der staatsmannen, veldheeren en hovelingen ons doen kennen; en merkwaardig is onder anderen de hier medegedeelde inventaris van de goederen van den Spaanschen Minister ensenada. Men vond bij hem

[p. 451]

voor 100,000 Spaansche daalders in goud, voor 292,000 daalders zilver; een degen ter waarde van 7,000 daalders, juweelen voor 92,000 daalders, ordesteekenen geschat op 18,000 daalders, porselein voor 2,000,000 daalders, schilderijen voor 100,000, Gallicische en Fransche hammen voor 14,000 daalders, gezouten visch, boomolie in ongehoorde menigte en waarin hij dus ongetwijfeld handel dreef, 1500 arroba chocolade, 48 prachtgewaden, 180 broeken, 1170 paar zijden kousen, 600 terzio's snuiftabak. Welk eenen zonderlingen inboedel voor eenen Minister!

Met den Hubertsburger vrede eindigde de oorlog. ‘Alles bleef,’ zoo besluit schlosser zijn verhaal, ‘gelijk het vóór den oorlog was geweest, en onuitsprekelijke ellende, schulden der steden, landen en dorpen, die later den achterkleinzoon nog drukten, vernietiging van den welstand der nijvere klassen: zietdaar de eenige vrucht van de lange kabalen en hardnekkige volharding der godsdienstigste, deugdzaamste en meest geliefde Vorstin in Europa!’

Na het slot van den zevenjarigen oorlog te hebben vermeld, geeft schlosser in de laatste bladzijden van dit vierde Deel nog het treurige verhaal van de regering en den moord van peter III, en besluit alzoo met de komst van catharina II tot den troon, van wie de Schrijver teregt zegt: ‘De nieuwe Keizerin van Rusland kon zich op de deugden der Keizerin maria theresia niet beroemen; maar haar geest, hare talenten, hare kundigheden, zelfs hare geniale uitspatting en ongehoorde verkwisting vonden in Europa, vooral echter in Duitschland en Frankrijk louter lofredenaars en een grooter aantal poëtische, filosofische en rhetorische bewonderaars, dan maria theresia's vroomheid en deugd.’ Helaas! is de wereld in dat opzigt wel beter geworden, en begrijpt men ook nog in onze dagen wel, dat de burgerlijke moraal, gelijk schlosser haar noemt, ook op grooten en Vorsten toepasselijk is? Zij zijn eerst menschen, dan Vorsten; wat hen in de eerste betrekking verlaagt en schandvlekt, dat behoorde door de laatste in hunne oogen en in de oogen der menschen nog verachtelijker te worden. Hoe dikwijls gaat het omgekeerd, en prijst en verheerlijkt en vleit men hen, al maken zij zich schuldig aan ondeugden, die den geringsten hunner onderdanen aan de algemeene verachting zouden overgeven! Zoo is het altijd geweest: zal het zoo ook altijd blijven?

[p. 452]

Wij blijven hartelijk naar het vervolg van dit belangrijke werk verlangen, en zullen spoedig ook van het onlangs verschenen vijfde Deel eenig verslag geven.