Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1840

[p. 554]

Over de Vaticaansche Groep van Laocoon. Eene archeologische Voorlezing van L.J.F. Janssen, Conservator bij het Museum van Oudheden te Leyden. Te Leyden, bij S. en J. Luchtmans. 1840. In 8vo. VI, 75 bl. f 1-25.

Wij hebben dit werkje met genoegen gelezen; omdat wij het als eene niet onbelangrijke proeve aanzien in het vak der aesthetische Archeologie, die zoo schaars of liever in het geheel niet in ons vaderland beoefend wordt. De Schrijver heeft wèl gedaan met zijne Voorlezing het licht te doen zien, en toont hierdoor een waardig opvolger van den voortreffelijken en te vroeg gestorvenen reuvens te zijn.

Na eene korte Voorrede, behandelt de Inleiding de verschillende gevoelens van kunst- en oudheidkenners en reizigers omtrent de groep van Laocoon, die door het voortreffelijke werk van lessing, Laocoon, of over de grenzen der Schilderkunst en Poëzij, nog meer vermaardheid gekregen heeft. Michel-agnolo, winckelmann, f. schlegel, göthe en visconti waren groote bewonderaars van dit gedenkstuk der oude beeldhouwkunst. Lessing en f. hemsterhuis, in zijne Lettre sur la Sculpture, poogden de schoonheid van hetzelve aan den toets der kunstkritiek te onderwerpen, tot dat eindelijk een kotzebue en feuerbach, die een zeer uitgebreid en geleerd werk over den Apollo van het Belvedere schreef, zich in onze eeuw niet ontzagen, om van den Laocoon te zeggen, de eerste, ‘dat deze hem herinnerd had aan zekeren menschenvreter, die hij in zijne jeugd in Weimar had zien radbraken;’ terwijl de Duitsche Professor verzekert, ‘dat deze beroemde groep beleedigend, misschien tot afkeer toe stuitend voor het gevoel, en daarom eener Grieksche meesterhand onwaardig was.’ Hoewel michel-agnolo, winckelmann, göthe en visconti misschien wat te overdreven in de ontboezeming hunner bewondering waren, zullen echter hunne getuigenissen meer waarde hebben, dan die van kotzebue en feuerbach, al waren zij niet, zoo als wezenlijk het geval is, tot het laagste peil van gemeen- en platheid en van het ongerijmde gedaald.

Vervolgens gaat de Schrijver tot de oordeelkundige beschouwing van den Laocoon over, en spreekt 1^o. over de geschiedenis van het beeld; 2^o. over deszelfs beteekenis en

[p. 555]

schoonheid, en eindelijk 3^o. over de plaats, die men aan hetzelve in de Geschiedenis der Kunst schijnt te moeten aanwijzen.

Plinius de oude (in het werkje staat de jongere, waarschijnlijk eene schrijffout) maakt van deze groep gewag, als het werk van agesander, polydorus en athenodorus. staande in het paleis van Keizer titus. Dezelve werd in het jaar 1506, in een' wijngaard, digt bij de Thermen van titus, weder teruggevonden en opgedolven; zij was eenigzins beschadigd. Bij Laocoon den vader ontbrak de geheele regterarm, met de slangenkronkeling, die men er thans aan bespeurt; de slangenkop in zijne linker heup, en kleine gedeelten aan zijn hoofd, borst, schouderblad en rug. Bij den oudsten zoon ontbrak de geheele regterhand en sommige uiteinden der teenen, en bij den jongsten de regterarm, een gedeelte van het achterhoofd en het uiterste van den regtervoet.

Men heeft dus achtereenvolgens verscheidene restauratiën of herstellingen beproefd. Van den regterarm des vaders vervaardigde baccio bandinelli een model in was, en eene geheele kopij der groep in marmer, die aanleiding gaf tot de spotprint van titiaan, waarin de beelden afzigtelijke apen zijn, waarvan een schetsje onder de hier bijgevoegde afbeeldingen. Vervolgens kreeg montorsoli, een leerling van michel-agnolo, last, om herstelling te doen; hij deed zulks in stucco. Deze herstellingen zijn weder verdwenen, en vele jaren is nog in het Vaticaan een onvoltooide marmeren arm bewaard, dien men voor het werk van montorsoli hield en als voor den Laocoon bestemd rekende. Deze arm was meer scherphoekig naar het hoofd gebogen dan die der tegenwoordige restauratie, die, volgens het Musée Français, het werk was van girardon, een Fransch beeldhouwer uit de laatste helft der 17de eeuw. Men ziet dus, dat men soms ten onregte den herstelden arm voor het werk van michelagnolo heeft gehouden; ook zoude zulks hem geene eer aangedaan hebben.

Bekend is de beroemde beschrijving van den dood van Laocoon en zijne zonen in virgilius' Eneas. Maar de Rhodische kunstenaars schijnen de overlevering, die de Romeinsche dichter bezong, niet in hunne voorstelling gevolgd te hebben. Er bestaan ook andere overleveringen, zooals die van sophocles; die welke bij hyginus voorkomt, van arctinus van Milete en quintus calaber. Welke traditie de beeld-

[p. 556]

houwers ook mogen op het oog gehad hebben, zij hebben de voorstelling in verband gebragt met den aard der beeldhouwkunst en de wetten der schoonheid en welstandigheid. De Schrijver maakt hier uitvoerige aanmerkingen over de voortreffelijkheid van vorm en uitdrukking dezer groep.

Wat de plaats aangaat, die men den Laocoon in de geschiedenis der kunst moet aanwijzen, de Schrijver kan zich het meest met het gevoelen van thiersch, in zijne Epochen der Bild. Kunst, vereenigen, daar hij, de groep, zoo als hij, voor dezelfde houdt als die, waarvan plinius sprak, haar door Grieksche kunstenaars uit den tijd van titus zelven acht vervaardigd te zijn; hoezeer winckelmann, en naderhand k.o. müller, voor een' vroegeren tijd, namelijk de eeuw van lysippus, zijn. Rec. is hierin met den Schrijver eenstemmig. De Laocoon schijnt op het einde van het laatste of schoone tijdperk der Grieksche kunst, dat zich van alexander tot de antonijnen uitstrekt, gebeeldhouwd te zijn. Het natuurlijke meer dan het ideale schoone der figuren, dit tijdperk eigen, is in deze groep aanwezig; het musculaire is in het beeld van den vader met eene de natuur naauwkeurig volgende uitvoerigheid aangewezen, welke bijna aan eene zekere scherpheid grenst, die men in de fragmenten van het Parthenon en in den romp, bij uitnemendheid il Torso genoemd, in hunne verhevene stouten volheid van bewerking geenszins aantreft. Men heeft wel eens, en niet zonder grond, de aanmerking gemaakt, dat de beide zonen voor de hoofdfiguur wat te klein zijn. Volgens de proportiën zijn het bijna volwassene jongelingen; naar hunne grootte konden de evenredigheden meer kinderlijk zijn. Er kunnen twee redenen hiervoor bijgebragt worden. Vooreerst, het beginsel om de hoofdfiguur door eene meerdere grootte des te meer te doen uitkomen, hetgeen in de basreliefs en schilderwerken der Egyptenaren tot het uiterste gedreven is; of het kan het gevolg zijn van het veronachtzamen der kinderlijke proportie, hetgeen algemeen bij de Grieksche kunstenaars was, misschien om dat deze kinderlijke proportie, in hun oog, geenszins de schoone harmonie der deelen van het volwassen menschelijk ligchaam uitdrukte.

De stijl der Voorlezing is vloeijend en duidelijk; echter mishaagden ons vergelijkingen met den Laocoon als deze: ‘Het is eene onweerslucht, achter welker brekende wolken

[p. 557]

de zon lacht; - een bliksem, die wondt en wondend geneest; - een oceaan, die woelt en bruist, maar waarover een zachte vriendelijke avondwind zweeft.’ Göthe moge in deze Groep eene tragische Idylle, in den vader eenen gefixeerden bliksem, een' versteenden lavastroom zien; dit zijn slechts uitdrukkingen van eene dichterlijke, overspannen en onbestemde geestdrift, die eigenlijk niets beduiden, en doen hare gezochte overdrevenheid aan het ongerijmde en belagchelijke grenzen. Wij zien in den Laocoon het pathos in de beeldhouwkunst der Ouden tot den hoogsten trap gevoerd; doch het is geen enkel zinnelijk lijden, dat slechts medelijden verwekt, maar de verheven strijd der ligchamelijke en der zedelijke kracht tegen hetzelve, getemperd door de liefde en den angst van het vaderlijk gevoel, hetgeen bij de beschouwing dezer Groep in ons den indruk van vrees, schrik en bewondering doet ontstaan.

De hier bijgevoegde afbeeldingen konden juister geteekend en beter uitgevoerd zijn; het voorbeeld van de eerste, uit de Denkmäler der alten Kunst van k.o. müller en c. oesterley overgenomen, is niet zoo juist als dit, met het origineel overeenkomende.

Toen wij dit werkje in handen kregen, en er verslag van gaven, deden twee ongunstige tijdingen uit het gebied der Archeologie onaangename en treurige gewaarwordingen in ons oprijzen, namelijk het verminken van het schoone beeld, de Apollino, in de galerij van Florence, door den val van eene schilderij, en de dood van den zoo even genoemden verdienstelijken en geleerden Archeoloog müller, wiens naam meermalen in dit werk voorkomt. Hij werd ziek te Delphos, stierf in het midden zijner loopbaan te Athene, en werd op de plaats van de tuinen der Akademie van plato begraven; een uiteinde, den Griekschen Oudheidkundige waardig. Doch de wetenschap treurt bij zijn vroegtijdig gemis, en, in eene ernstige en weemoedige stemming, konden wij deze gelegenheid niet laten voorbijgaan, zonder aan zijne nagedachtenis de hulde van onzen rouw en van onze bewondering voor zijne kennis toe te brengen.

Wij hebben ons zoo lang met de Voorlezing van den Heer janssen bezig gehouden, deels om het gewigt van het onderwerp, deels om de grondige en geleerde wijze van behandeling, en tevens om hem en andere oudheid- en kunstkenners in ons vaderland tot het geven van soortgelijke ge-

[p. 558]

schriften aan te sporen, ten einde de kennis en den smaak voor de heerlijke voortbrengselen der Grieksche beeldhouwkunst, zoo weinig beoefend en ontwikkeld bij de meeste geleerden en kunstenaars van Nederland, weder te doen ontkiemen, ontwikkelen en aanvuren.