Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1840

Handleiding bij de beoefening der Sterrekunde, van Sir John F.W. Herschel; voor Lezers uit den beschaafden stand. Uit het Engelsch vertaald door J.W. Ermerins, Hoogleeraar te Groningen. IIde Deel. Te Groningen, bij W. van Boekeren. 1840. In kl. 8vo. 319 bl. f 2-40.

Bij ons verslag van het eerste Deeltje (1839, bl. 522,) hebben wij het noodige van het hoofdbeloop van dit werkje gezegd; waarom het genoeg zij, te herinneren, dat hier Hoofdst. VI-XIII gevonden worden. Wij zouden, kortheidshalve, met enkele aankondiging van dit vervolgstuk kunnen volstaan, indien wij niet eenige aanmerkingen hadden, welke wij moeten in het midden brengen, en misstellingen hadden opgemerkt, die wij zullen mededeelen, opdat de bezitters die verbeteren, en alzoo ook het juiste gebruik dezer Handleiding, die wij in veler handen wenschen, bevorderd worde.

Bladz. 75 is de tijd en boog van teruggang der bovenplaneten verzuimd op te geven. Men vindt die evenmin in de achter het werk gevoegde tafeltjes.

Bladz. 94 wordt in de aanteekening verwezen naar de Cambridg. Philos. Transact, een werk, dat zoo gemakkelijk niet te bekomen is, om even na te slaan, hoe herschel aldaar eenen werktuigelijken toestel beschreven heeft, waardoor men op eene eenvoudige en gemakkelijke wijze de ware anomalie uit de middelbare in eene elliptische beweging afleiden kan. Die aanhaling is dus voor verre de meeste lezers geheel doelloos. Ook zou in diezelfde noot voor: ‘dat het gelijkelijk beschrijven van vlak-

[p. 506]

teruimten (uitgezonderd in den cirkel) strijdig is met het gelijk doorloopen der hoeken,’ beter gelezen worden: ‘niet hetzelfde is als het beschrijven van eenen boog, gemeten door den afstand (of hoek) van twee voerstralen.’ Want er is hier geene sprake van strijdigheid, maar van verschil, en een ligchaam doorloopt geenen hoek, maar den boog, die door eenen hoek gemeten wordt. De exacte wetenschappen vorderen exacte uitdrukking.

Bladz. III lezen wij ten aanzien der ringen van Saturnus: ‘Vooronderstellende, dat zij wiskunstig volkomen cirkelvormig waren, en juist hetzelfde middelpunt met de planeet hadden, zoo kan men bewijzen, dat zij (niettegenstaande hare middelpuntvliedende kracht) een stelsel uitmaakten, hetwelk, in een onstandvastig evenwigt zijnde, door de geringste uitwendige kracht zoude verbroken worden: niet zoozeer door het veroorzaken eener breuk in de zelfstandigheid der ringen, als wel, doordien zij in haar geheel, ongebroken, op het oppervlak der planeet zouden nederstorten.’ Daarvan begrijpt Rec. de mogelijkheid niet, dan alleen door eene zoodanige eenparige verdikking van de stof en daardoor verkleining van de oppervlakte der ringen, dat deze niet op de planeet nederstorten, maar haar onmiddellijk omsloten.

Bladz. 133: ‘Wanneer men de twee binnenste wachters van Saturnus uitzondert, zijn onder alle voorwerpen van ons planetenstelsel de wachters van Uranus die, welke het minst voor ons zigtbaar zijn.’ Zonder uitzondering zijn de manen van Uranus de zwakste voorwerpen van ons zonnestelsel, zoo niet zelfs van den ganschen sterrenhemel.

Bladz. 262 wordt gesproken van de veranderlijke ster Omicron in Cetus. Waarom niet het bekendere: Mira in den Walvisch?

Wij stootten op verscheidene misstellingen; de voornaamste zijn:

Bladz. 64 staat de synodische omloop van Mercurius 155 d. 877; moet zijn 115 d. 877.

Bladz. 73 wordt in het slot van § 412 gesproken van middelpunt eener ellips, lees brandpunt; eene fout, die

[p. 507]

wij meenen, ook nog op een paar andere plaatsen te hebben aangetroffen.

Bladz. 76, reg. 9. Hoek Tst, lees TSt; eene drukfout.

Bladz. 78, 99, 247 wordt gesproken van Pallas, Ceres, Juno en Vesta, als planeten, die zich buiten den dierenriem bevinden; dit is niet juist, want zij gaan wel nu en dan buiten, maar zijn ook dikwijls binnen den Zodiak; begeven ware dus beter woord geweest.

Bladz. 80 leest men van ‘de dusgenoemde wet van kepler,’ alsof er slechts ééne ware; daar zijn er drie, van welke de daar aangehaalde de tweede is.

Bladz. 115 luidt § 449: ‘Wij zullen nu dit Hoofdstuk besluiten met eene opheldering, geschikt om onze lezers eene algemeene voorstelling te geven van de betrekkelijke grootte en afstanden van de verschillende gedeelten van ons planeetstelsel. Men kieze een volkomen vlak veld of kolfbaan [waarbij de voorstelling der hellingen op de ecliptica al dadelijk wegvalt]: plaatse op hetzelve eenen bol van twee voet in middellijn, welke de zon zal voorstellen; Mercurius zal dan door eenen korrel mosterdzaad voorgesteld worden op eenen cirkel van 164 voet in middellijn als loopkring; Venus zal eene erwt zijn op eenen cirkel van 430 voet in middellijn; Mars een groote speldeknop op eenen cirkel van 654 voet; Juno, Ceres, Vesta, Pallas zandkorrels in loopbanen van 1000 tot 1200 voet; Jupiter een matige oranjeappel in eenen cirkel van bijna eene halve mijl; Saturnus een kleine oranjeappel op eenen cirkel van ⅘ mijl; en Uranus eene groote kers of kleine pruim op eenen cirkel van meer dan anderhalve mijl in middellijn...... Om de bewegingen der planeten in de boven vermelde loopbanen na te bootsen, zou Mercurius hare loopbanen (baan) moeten doorloopen in 41 seconden, Venus in 4 m. 14 s., de aarde in 7 m., Mars in 4 m. 48 s., Jupiter in 2 u. 56 m., Saturnus in 3 u. 12 m. en Uranus in 2 u. 56 m.’ Behalve dat, gelijk terstond in het oog valt, Mars alzoo minder omloopstijd bekomt dan de aarde, en die van Uranus en Jupiter gelijk staan (blijkbare drukfouten), weten wij niet, hoe men aan

[p. 508]

deze getallen komt. De middellijn van Mercurius loopbaan om de zon = 164 voet, en zijn omloopstijd = 41′ stellende, heeft men voor:

	Venus 307	voet en 1′ 45″,
	de Aarde 423	voet en 2′ 50″,
	Mars 645	voet en 5′ 20,
de 4 kleine	Planeten 1000-1200	voet en 12′ - 13′
	Jupiter 2210	voet en 34′ 24″
	Saturnus 4050	voet en 1 u. 23′ 27″
	Uranus 8200	voet en 3 u. 57′ 32″

Bladz. 121 staat, dat de aarde eene massa of stoffelijken inhoud heeft van 1/364926 der zon; het moet zijn 1/354936.

Bladz. 146: ‘- dat is te zeggen, in ellipsen, wier assen oneindig lang zijn’; lees groote assen.

Bladz. 150 onderste regel der noot: planeten, moet zijn: kometen.

Bladz. 191. ‘Deze Sphaeroïde kan echter volkomen gevormd worden’; te veranderen in: niet volkomen.

Bladz. 245. ‘de elliptische gedaante der hoofdplaneet’, lees sphaerotdische.

Bladz. 298. Plaat III. fig. 3; moet zijn Plaat II. fig. 3.

De houtsnede-figuren tusschen den tekst hebben ons ook in dit Deel zeer gehinderd. Men moet gedurig omslaan, hetgeen zeer lastig is. De fig. op bl. 61 b.v. wijst tot op bladz. 64; die op bladz. 163 tot bladz. 170. Ook hebben sommigen eenige fouten. Aan de bovenste op bladz. 20 ontbreekt de P aan de regterzijde; bij die op bladz. 97 ontbreekt de P aan de regterbovenzijde en de E aan de linkerbovenzijde (in den tekst, bladz. 96. reg. 4 v.o. staat F de aarde, lees T de aarde.)

De drie koperen plaatjes zijn goed uitgevoerd. Echter zijn de gordels van Saturnus te scherp en juist geteekend, zoo als veelal geschiedt; waardoor het onderscheid tusschen deze en de schaduw van de ringen geheel verdwijnt. Wij zouden daarop niet zoo bepaaldelijk aanmerking maken, indien men bladz. 108 niet las: ‘De figuur stelt Saturnus voor, omgeven met hare ringen, en zoo als het ligchaam

[p. 509]

der planeet met donkere ringen (l. gordels) gestreept is, eenigermate gelijkvormig aan die van Jupiter [welke uitmuntend zijn afgebeeld], alleen [een Germanismus voor: maar] breeder en minder scherp geteekend dan deze.’ De teekening staat nu in een vreemd contrast met den tekst.

Wij zouden deze aanteekeningen niet hebben medegedeeld, indien wij er minderen prijs op gesteld hadden, dat deze nuttige Handleiding veel wierde gebruikt.